I beynəlxalq həMZƏ Nİgari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- علم النجوم
- II. Örf və adətlər
50 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya rada irfan yolunun ən böyük mənəvi dayağı olmuş, irəlidə də qeyd ediləcəyi kimi bir çoxları tərəfindən qibtə ilə izlənmişdir. İctimai-sosial həyatda bunun təzahürləri bir neçə sahədə şaxələnmişdir ki, onlar haqqında aşağıdakıları sadalamaq olar; I. Elm-irfan Bölgədə yazı-pozu məşrəbli bir mədəniyyətin ən yüksək səviyyədə olduğu diqqəti daha çox cəlb edir. Bununla bağlı əlyazma əsərlər o dövrün açıq sübutudur. İslam hüququ /fiqh sahəsində, Molla Şaban Silbani, Şaban Əfəndi Masexi, Yunus Əfəndi İbn Əhməd Qımıri, Murad Əfəndi ibn Əhməd Qımıri və s. kmi alimlər orjinal fiqh əsərlər yazmaqla yanaşı bir sıra məşhur elmi əsərlərin də əlyazma nüsxələrini yazaraq tədrisi ilə məşğul olmuşdurlar. Astronomiya və ya nücum elmində Hafiz Qurban Əfəndi əl-Meşləşi dərin elmi ilə bu sahənin piri olmuş onun “علم النجوم/elmi-nücum” əsəri bizə elə gəlir ki, bürclər haqqında söz haqqına sahib ümumən islam aləmində yeganə elm adamı- dır. Bölgədə, elmdə ən böyük nailiyyətlərdən biri Məntiq elmi sahəsində olmuşdur ki, Aristotel məntiqinə giriş üçün xııı əsrdə Əbhəri tərəfindən yazılmış türk aləminin məşhur İsağuci əsərinin əlyazmalarının burada geniş tədrisi diqqəti xüsusilə cəlb edir. Məhəmməd Vəli əl-Cari, Məhəmməd ibn Şaban kimi alimlər bu elmin tədrisi ilə məşğul olmaqla yanaşı bu sahədə orjinal əsər də qələmə almışdırlar. Xəttatlıq sənəti əlyazmalar arasında xüsusi diqqəti cəlb edir. İstər əlyazmalar istər daş kitabələr, üslubu və gözəl təsvir nümunəsi kimi qonşu bölgələr arasın- da diqqəti cəlb edəcək qədər seçilir. Abdussalam ibn Abdullah əl-Masexi, Məcdi Əfəndi Masexi və Hafiz Qurban Əfəndi gözəl xəttattlıq nümunələri göstərmişlərsə də Tala məscidi imamı olmuş Şaban Əfəndinin əl yazıları onlar arasında xüsusi se- çilir. Bölgədə ərəb, fars və türk dili , xüsusilədə sərf və nəhv elmi yüksək səviyyədə tədris edilmişdir. Bununla yanaşı dil fəlsəfəsi sahəsində orjinal əsərlər təlif edil- mişdir. Zaqatala Diyarşünaslıq Muzeyinə məxsus “Divanul-Məmnun” əsəri bunun ən gözəl nümunəsidir. Car mədrəsəsində bölgə alimlərindən dil və məntiq elmini necə öyrəndiyini böyük fəxrlə qeyd edən müəllif Həsən Əfəndi Kurəvi əd-Dağıstani nəzm əsəri tərtib edərkən üç dildən də ustalıqla istifadə etmişdir. Bütün bu sadalananlar göstərir ki, sufizm kimi güclü bir məktəb həyatın hər sahəsində dərin təsir dairəsilə təşəkkül tapmışdır. Bu məktəb bölgədə o gədər güclü təlim yolu keçmişdi ki, məşhur qafqazşünas, dilçi rus alimi Pyotr Karloviç Uslar yazırdı: “Əgər xalqın savadlılıq dərəcəsi dini məktəb nisbətində götürülərsə,
Bu elmi potensiala görədir ki, məşhur rus şərqşünası Bartold bölgə haqqında deyirdi ki: “Heç bir qeyri-ərəb ölkəsində ərəb dili və ədəbiyyatı xx əsrin ortalarınadək bu cür tam canlılığını saxlamamışdır.” ****
Kraçkovski isə belə qeyd edir “İslam mədəniyyəti Qafqazda özünəməxsus nümunə kimi şıxış etmişdir.” *****
Qeyd edək ki, bölgənin maarifçiliyi rusları o qədər heyrətə salırdı ki, onlar din *** Габуниа, Г�н��а� ���а� и �а��а���и� ����и, �. 24, ��� �а��а�а, No 1. 1992 �н��а� ���а� и �а��а���и� ����и, �. 24, ��� �а��а�а, No 1. 1992 **** В. Ба�т��д, �а���тан, ���ин�ни�, �. 417-418, t. 3. M. 1963. �а���тан, ���ин�ни�, �. 417-418, t. 3. M. 1963. ***** И. Ю. ��а������и�, ���ин�ни�, �. 571-616, t. 6, M. �. 1960. ��а������и�, ���ин�ни�, �. 571-616, t. 6, M. �. 1960.
51 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya adamlarını, “инт�����нтн�� ���ш�нни�и / intellektual din adamları” adlandırırdılar. Bölgə insanını özünə ram etməkdən aciz qalan rus siyasəti şairin dediyi kimi “ələ gəlməzsə əgər sevdiyimiz / nə çarə əldəkini sevməliyiz” mövqeyindən çıxış edərək bəzi “xidmətlər” göstərməyə məcbur olmuşdur. Nəticədə burada tədris edilən bəzi kitabların Peterburqda çap edilməsi qərarına qəlmişdirlər. Dağıstanlı alim Mirzə Məhəmməd Xanın başçılığı altında bəzi kitabların çapına icazə verildi ki, bu kitablar ancaq məntiq və ərəd dili (sərf və nəhv) kitablarından ibarət olub digərlərinə icazə verilmirdi. II. Örf və adətlər Mahmudiyyə nəqşi qolunun mənəvi irsi ictimaiyyətdə, o qədər dərin köklərə sahib olmuşdur ki, indi də bölgənin milli-mənəvi dəyərlərinin əsasını təşkil edir. Bunun başında Peyğəmbər sevgisi ilə taclanan örf-adət və ənənələr gəlir ki, bunun ən gözəl nümunəsi bu gündə xalq arasında davam edən “mövlud mərasimləri”dir. Hər işinin peyğəmbər bərəkəti ilə olmasını arzulayan insanımız, övladını vətənə xidmət üçün əsgərliyə yola salarkən, xidmətdən qayıdarkən, toy edərkən, təzə evə köçərkən və sair kimi əlamətdar işlərini mövlud məclisləri ilə qeyd edir. Şimal –qərb bölgəsində xüsusilə də Zaqatala rayonu bir digər adı ilə bu gündə “qızılgüllər diyarı” adlanır ki, bu heç də təsadüfi deyil. Çünki islamın ən güclü yaşan- dığı sufizm, müridizm məktəbində gızılgül Həzrət Peyğəmbərin simvolu olmuş gü- lün öz ətrini Peyğəmbərin tərindən aldığıma inanılmışdır. Bölgədə istisnasız hər bir həyət bacada gızılgül yetişdirilməsi, gül yağı və ya gül suyundan istifadə edərkən salavatlar gətirilməsi Peyğəmbər sevgisini baştacı etmiş köklü bir ənənədir. Əhali arasında Əhməd, Mahmud, Məhəmməd, Mustafa kimi Həzrət Peyğəmbərin dörd adı ən çox görülən adlardır. Anadoluda “Mehmətçik” forması adı kimi, burada da Mahoma və Muhma adlarından xeyli istifadə edilmiş olması ona olan sevginin təzahürüdür. Bu adət isə ümumiyyətlə islam aləmində nadir görülən, Peyğəmbər adının əziz tutulduğunu göstərən bir sevgi nümunəsidir. Çar canişinlərinin amansız təzyiqləri, təhqirləri, qadağaları və hətta meyvə ağac- larını belə kəsərək insanları ac qoymalarına baxmayaraq yüz ilə yaxın səbrlə qurtu- luş gününü gözləyən bölgə insanı dini arqumentlər, xüsusilə də sufizm sayəsində hər cür təhlükəyə qarşı mərdliklə sinə gərmişdirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, “Kəhf cüzü ənənəsi” bölgəyə xas və geniş yayılmış bir adətdir. Qurani Kərimdən sadəcə kəhf surəsini ayrı cüzlər şəklində, həm də gözəl xəttatlıq nümunəsi əksetdirməklə yazaraq məscidlər və hücrələrdə cümə axşamları və cümə günləri böyük bir ibadət eşgi ilə oxumuşlar. İslam aləmində yeganə adətdir ki, o da bu bölgəyə məxsus olub və hələ də davam etməkdədir. Şafei məzhəbində cümənin mənduplarından olsa da, bunun vacib bir ibadət halına gəlməsi sırf rus zülmünə qarşı Allahın inayəti ümid edilmişdir. Məlumdur ki, bu Həzrət Peyğəmbər əlryhissalamın hədisi-şərifində kəhf oxuyanın dəccalın fitnəsindən -dövrün bəlasından- azad olacağı müjdəsinə ******
da- yanan bir ənənəyə çevrilmişdir. Bu meyarda həmçinin bölgəyə xas nümunədir ki, əlyazma Qurani-Kərim kitablarında məhz kəhf surəsinin başlanğıc və son səhifələri təhzib üsulu ilə bəzədilmişdir. Qəlbində iman, dilində zikir əksik olmayan bölgə insanının gündəlik zikir və virdlərini təşkil edən xüsusi salavat formaları, rastladığımız xüsusi əlyazma salavat ****** Buxari, Mənaqib, 25; Tirmizi, Fitən, 59.
Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|