I beynəlxalq həMZƏ Nİgari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Amasiya
- Erməni quldurları tərəfindən vəhşicəsinə yandırılmış Mir Həmzə Nigarinin doğulduğu Cicimli kəndinin bugünkü görüntüsü.
399 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya Cicimli kəndi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Zəngəzurda İdarə mərkəzi ol- muşdur.
Təsəvvüf ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi Xalqın yaddaşından unutdurulmağa çalışılan böyük mütəfəkirlərdən biri də təsəvvüf ədəbiyyatının böyük nümayəndəsi, dahi şəxsiyyət Laçın rayonunun Cicimli kəndində doğulub boya-başa çatmış Mir Həmzə Nigaridir. O, Qarabağ (Laşın) aşıq şerlərinin bilicisi, divan sahibi və təsəvvüf ədəbiyyatının dəyərli bir şairi olmuşdur. Eyni zamanda o haqq eşqi ilə alışıb-yanan qəlbinin sultanı olmuş bir Nəqşibəndi şeyx olmuşdur. Mir Həmzə Seyid Nigari Qarabağ xanlığının (Zəngəzur qəzasının) indiki Laçın rayonunun Cicimli kəndində 1805-ci ildə (bəzi deyimlərə görə 1795-ci ildə) Seyid ailəsində dünyaya gəlmişdir. Atası Mirpaşa (Türk mənbələrində o, seyid Əmir Paşa kimi tanınır) təxəllüsü ilə taninan Mir Rüknəndin Əfəndi, anası isə Qız xanım adı ilə tanınan Xeyrənsə xanım olmuşdur. Belə danışırlar ki, Həmzə əfəndinin həzrəti Zəhranın övladlarından olan ulu babaları hicrətin birinci və ikinci əsrlərində sülalələri ilə birlikdə uzaq bir ölkədə gizlənmək və yaşamaq məcburiyyıtində qalmışlar. Onlar həmin zamanda Qarabağ vilayətinə- indiki Laçın rayonunun Cicimli kəndinə köçərək burada yerləşmişlər. Cicimli kəndi elə qədim zamanlardan ulu seyidlərin müqəddəs məskəni olan bir yer olmuşdur. Firudin bəy Köçərli də Nigarinin ailəsinin Cicimlidəki məşhur seyid ocaqlarından birinə mənsub olduğunu və bu ocağın bir çox xəstəliklərə şəfa olduğunu bildirmişdir ( 5,142). Hətta tarixi ədəbiyyatlarda özünə yer tapmasa da deyilənlərə görə XIX əsrin ortalarında Cicimli kəndində mədrəsə fəaliyyət göstərmişdir. Molla Məhəmməd adlı şəxs 25 nəfərə mədrəsədə dərs deyirmiş. Qubadlı rayo- nunun Mirlər kəndində yaşamalarına baxmayaraq əslən Cicimli kəndindən olan Mir Paşa ağa, Mir Sədi ağa, oğlu Mir Məhəmməd ağa nəsli və Molla Dəmir, Molla Şəm- səddin kimi imanlı–dinli insanların fəaliyyətləri də bunu təsdiq edir. Mir Həmzə 15 yaşına qədər sistemli təhsil almamış, molla yanına göndərilsə də ora getməkdən imtina edir. O kənddən qaçaraq Qaraqaş kəndində məçhur olan Mahmud Əfəndinin yanına gedir (10). Ondan dərs alır. Qaraqaşda təhsil aldığı za- man Nurəddin adlı bir şəxs və onun xanımı Nigar (Mir Həmzənin doqquz yaşında olanda yuxusunda gördüyü) Həmzə Əfəndinin bütün ehtiyaclarını təmin edir. Onun təhsili üçün hər cür yardlm göstərir. Bu xanımın göstərdiyi yardıma və dəstəyinə görə Seyid Həmzə özünə “Nigari” təxəllüsünü götürmüş və öz divanında da bu təxəllüsdən istifadə etmişdir. Şairin Nigar təxəllüsü alması haqqında digər bir fikirdə var ki, yazılanlara görə Mir Həmzə doqquz yaşında olanda yuxusunda Qarabağ məmləkətindən Nigar xa- nım adlı gözəl bir qadını görüb ona aşiq olmuşdur. On il sonra təhsil almaq üçün Şirvana gedərkən“Nigar xanım” adlı bir müsafirxanada gecələyir və orada Nigar xanımla qarşılaşır. Nigar xanımın ona- gördüyün yuxu yadındadır? deyə soruşma- ğıyla ikisi də cazibəyə düşür. Deyilənə görə bu hadisədən sonra Mir Həmzə mənən kamilləşir və Nigari təxəllüsünü götürür. 400 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya Qaraqaşda təhsil aldıqdan sonra isə Mir Həmzə Nigarinin Şəkinin Dəhnə kəndinə yaşayan şikəst Abdulla Əfəndidən dərs alması haqqında məlumat veri- lir. Həmzə Nigari təhsilini Şəkinin Dəhnə kəndində dövrün alimlərindən dərs alıb tamamladıqdan sonra özünə rəhbər (mürşid) axtarmaq məqsədi ilə axtarışa çıxır. Səyahəti vaxtı o, Xalid Bağdadinin adını eşitdiyinə görə Bağdada getmək qərarına gəlir. Xarputa çatanda Xalidin vəfat etməsi xəbərini eşidir. Oradan Sivasa gəlir, son- ra isə Laçına qayıdır. Deyilənə görə ona göstərilən mənəvi təsir sayəsində İsma- yıl Şirvaniyə mürid olmaq üçün Kürdəmirə gəldikdən sonra Şeyx İsmayılın müridi olmuşdur. Həmzə Nigari öz şeyxinin arxasınca Anadoluya gedib çıxır. O, Sivas və Amasiyada 20 ildən çox Şeyx İsmayılın yanında yaşamışdır. Həmzə Nigari təsəvvüf bilgilərini başa vurduqdan sonra İsmayıl əfəndidən razılıq alaraq ziyarət etmək üçün əvvəlcə Konyaya Mövlanə Cəlaləddin Rumi türbəsinə, sonra isə Məkkə, Mədinə, Şam, Qüds şəhərlərinə getmişdir. Ziyarətini başa vurduqdan sonra Amasiyaya qa- yıtmış və 1834-cü ildə Qarabağa (Laçına) qayıtmışdır. Həmzə Nigari öz təsəvvüf fəaliyətinə indiki Qubadlı, Laçın və Bərdə rayonu ərazilərində başlamışdır. Vətəni Qarabağda və daha çox Qazax mahalının Xanlıqlar kəndində yaşamışdır. Həmzə əfəndi və Ağdaşlı Əhməd əfəndi Şuşada Qarabağ xanının imarətində bir məclisdə olarkən İslam dininə mənsub bir millətin rus işğalı altında qalmasının müm- kün olmaması ətrafında gedən müzakirə zamanı qərar qəbul edilir ki, Osmanlı və Rus hökuməti arasında müharibə başlayarsa Qarabağda Hacı Həmzə əfəndi, Şəkidə Əhməd əfəndi və Dağıstanda Xasay xan dərhal fəaliyyətə başlayacaq və Ocmanl ordu- suna dəstək olacaqlar. Bu qərar iki nəfər tərəfindən Qarsa çatdırılması həvalə olunur. Ancaq xain xan xidmətçisi məclis və qərar barəsində rus hökumət nümayəndələrinə xəbər çatdırılır. Xasay xan hadisələrdən xəbər tutan kimi Həmzə Nigariyə və Əhməd əfəndiyə xəbər göndərir. Hacı Həmzə əfəndi Arazı keçərək xilas olsa da Əhməd əfəndi tutularaq Sibirə sürgün edilir. Həmzə əfəndi Bəyazid yolu ilə Ərzuruma gedir(10). Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında olan Krım müharibəsindən sonra Həmzə Nigari 1851-1867-ci illərdə müxtəlif illərdə Ərzurumda və İstanbulda yaşamışdır. Mənbələrə görə Nigari 1859-1862-ci illər arasında İstanbulda olarkən, bəzi dövlət başçıları ilə də görüşmüşdür (9, 58). Seyid Nigari Krım müharibəsindən sonra dövlət tərəfindən 500 quruş maaşla Ərzurumda Bakırlar məhəlləsindəki camidə üç il dərs demişdir. Nigarinin şerləri və qəzəlləri hələ də o yerlərdə indi də əzbərdən oxunmaqdadır. Şair Azərbaycana qayıdır ailəsi oğlu Siracəddini Ərzuruma gətirir və bir müddətdən sonra oradan ailəlikcə Amasyaya köçür. Amasiyada uzun müddət təfsir və hədis dərsləri deyir. Bunula birlikdə təsəvvüf fəaliyyəti ilə də məşğul olmuşdur. 1867-ci ildən sonra isə ailəsiylə birlikdə Amasyanın Mərzifon rayonuna gəlmiş və 1884-cü ilədək burada mürşidlik etmişdir. 1865-66-cı illər arasında yeganə oğlu Siracəddin gənc yaşında (22 yaş) vəfat edir. Bu faciə onu çox sarsıldır. Çox keçmir ki, onun fəaliyyətini qəbul etməyənlərin şikayyətlərindən sonra Həmzə Nigari Xarputa sürgün edilir. Bunun müxtəlif səbəbləri olmuşdur. Bunlar- dan biri sufi şair olan Nigarinin müxtəlif görüş və təsəvvüfi fikirlərinin yaşadığı mü- hit tərəfindən rəğbətlə qarşılanaraq şairin şöhrət və nüfuzunun yayılmasından na- rahat olanların ona iftira ataraq dövlət və millət əleyhinə üsyan qaldıracağı barədə şayə yaymaları olmuşdur (3,12). Şairə o zamanın puluyla 1500 quruş maaş təyin olunaraq onun Amasyadan köçməsi haqqında fərman verilir. O öz istəyi ilə Xarput şəhərini seçmişdir.
401 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya Həmzə Nigari 1885-ci ilin fevralında ailəsiylə Samsun şəhərinə gedir. Ərzurumlu İzzət Əfəndidən aldığı teleqramla İstanbula dəvət olunur. Bir qədər İstanbulda onun evində qalır. Onun İstanbulda olduğu vaxt dövlət rəsmisi Kazım Paşa da işə qarışa- raq Həmzə Nigarini sürgündən qurtarmaq üçün çalışmış ancaq müsbət bir nəticəyə nail ola bilməmişdir. 1885-ci ilin 20 mayından ailəsi və yaxın adamları ilə birlikdə Xarputa köçmüşdür. Elə oradaca 1885 (1886)-cı il iyulun 29-da bəzi deyimlərə görə isə oktyabr ayında vəfat etmişdir. Həmzə Nigarinin nəşi vəziyyətinə uyğun olaraq Şeyxinin yanına Amasiyaya gətirilmişdir. Bu barədə belə bir rəvayətdə gəlib bizlərə çatmışdır: Hicri 1303-cü ilin Qurban bayramında Mir Həmzə əfəndinin yanına bayramlaşmağa gəlmiş vali Hacı Həsən Paşa ilə söhbət əsnasında “vaxtının yaxınlaşdığına işarə edərək vəfat etdikdə cənazəsinin Amasiyaya göndərilməsini, orada oğlu ilə bir məkanda yat- maq istədiyini və ondan bu lütfi əsirgəməmələrini” rica və vəsiyyət etmişdir. Vali Paşa bu vəsiyyət üzərinə Həmzə əfəndiyə uzun ömür dilədiyini, yox əgər belə bir hal yaşanarsa, Xarputda məzarının üzərinə gözəl bir türbə tikdirəcəyini söyləmişdi. Ancaq vəsiyyətində israrlı olduğunu görən Mir Həmzə əfəndiyə: “Əfəndim təkrar edirəm, Allah qorusun. Əfəndimizin qəlbinin saflığına tam etimadım olduğundan ərz edim ki, belə bir halda havalar isti, Amasiya isə on, on iki günlük bir məsafədə yerləşdiyindən mübarək nəşiniz yollarda narahat olar” deyir. Cavabdan nə demək istədiyini başa düşən bu arif pir “ Səksən ildir bu vücud Allah demişdir. Ondan baş- qasını zikr etməmiş, ondan qeyrisini görməmişdir. Səkkiz gün içərisində çü-rüyüb iylənəcəksə, qoy olsun” demiş. Bu izahatdan mütəssir olan vali Paşa həzrət-ləri üzr- xahlıq etmişdir. Mir Həmzə Nigari həzrətlərinin cənazəsi vəsiyyətinə uyğun olaraq Xarputdan on günlük bir məsafədə yerləşən Amasiyaya gətirilmışdır. Dəfn edilməzdən əvvəl jandarma komandanı, məclisi-idarədən bir nümayəndə, bələdiyyə hakimi gəlmiş və tabutun qapağını açaraq, cəsəddə dəyişmə əlamətləri olub-olmadığını tədqiq etmişlər. Heç bir dəyişiklik olmadığını görən nümayəndələr cəsədin mumyalanma- sından şübhələnərək sinəsini, bağrını açmışlar və buna dair heç bir əlamət tapma- dıqda təəccüb içində qalmışlar. Həmzə əfəndinin müridi, Qazaxlı Hacı Mahmud əfəndinin səyi ilə Qarabağ, Qa- zax və Borçalıdakı müridlərdən toplanan ianə və əmisi oğlu Mir Həsən əfəndinin yardımı ilə onun üçün türbə və yanında da cami (məscid) inşa edilmiş-dir. Bu məscid indi də Amasiyada “Şirvanlı camisi” adı ilə tanınır. Mir Həmzə Nigari sufi şairdir. O, Nizami Gəncəvi, İmadəddin Nəsimi, Yəh-ya Şirvani, Məhəmməd Füzuli, Yunus Əmrə kimi Həmzə Nigari də şeirlərində təsəvvüf mövzuları işlətmişdir. XIX əsrdən sonra Azərbaycanda həm əruzla, həm xalq şeri- nəzm şəkilləri ilə heca ölçüsündə təsəvvüfi şer yazan divan sahibi şairdir. Şerlərində Allah, peyğəmbər, əhli beyit və məhəbbəti sözlər işlənmişdir. O, “vətən sevgisi imandandır” sözünü əsas götürərək Azərbaycan və Qarabağı (Laçını) şerlərində heç vaxt unutmamışdır. Həmzə Nigarinin Muhyiddin Arabinin “Fütuhatı –Məkkiyə” əsərinə yazdığı Təvzihat, türkcə və farsca divani, ayrıca “Nigarnamə” və “Saqinamə” adlı əsərləri vardır. Onun şerləri Amasiya ətrafınada, Şərqi Anadoluda, Borçalı, Qazax və Qara- bağda yaşayan türklər tərəfindən əzbərdən deyilir, zövqlə oxunurmuş. Mir Həmzə Nigari doğulub-boya-başa çatdığı Laçın və Cicimliyə, ümumi-likdə Qarabağa çox böyük məhəbbət bəsləyərmiş. Türkiyədə yaşadığı illərdə Qara-bağa
402 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya (Laçına) olan həsrətini şerlərində dilə gətirmişdir. Mir Həmzə Nigari Çar rusiyasının Qarabağı işğal etdikdən sonra yazdığı şerində necə izdirab çəkdiyi açıqca görünür. Bununla birlikdə, sanki o, Qarabağın
doğulduğu Cicimli kəndinin bugünkü görüntüsü. (Laçının) ermənilər tərəfindən talan ediləcəyini hiss etmiş, bu günkü mənzərəni öz şerində əks etdirmişdir: Sinəmə çəkilən qara dağımdır, Qara bağrım qanlı Qarabağımdır. Qan əkər, odlar tökər Miri-Nigari məgər, Yad qılıbdır yenə Qarabağ torpağını. Eşqin kanı Qarabağdır məkanım, Bülbülü-şeydayam, cənnət yerimdir. Əvvəl başdan Qaraqaşdır bostanım, İndi gülüstanım Qarapirimdir. Bir qönçə gülünün tarımarıyam, Görüm abad olsun ol Qarabağı. Bir gözəl ceyranın giriftarıyam, Şənlik olsun dağı, bağı, ovlağı Gözlərimdən hər dəm qan-yaş tökülür, Sərvtək qamətim yaytək bükülür. Sinəmə çal-çarpaz dağlar çəkilir, Yadıma düşəndə Çilgəz yaylağı. Xabları Huridir, Mələk mənzərdir, 403 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya Sözləri şirindir, şehdü-şəkərdi. Cənnəti-Məvadır, Hovzi-Kövsərdir, Qaraqaş yaylağı, Həmzə bulağı. Ey Nigari, ömrün erişdi payə, Salmadı başıma ol sərvi sayə. Can qurban eylərəm peyki səbayə, Xəbər versə bir gün ol Qarabağdan. Şerin misralarından da görünür ki, Mir Həmzə Nigari Qarabağ deməklə əsasən indiki Laçını təsvir edir və onun üçün çox nigarançılıq çəkirmiş. Bir sözlə bu qənaətə gəlmək olur ki, XIX əsrdə yaşayıb yaratmış Mir Həmzə Nigarinin Cicimlidən Amasiyaya gedən yolu onu bütün türk dünyasında ta- nıtdırmışdır. Elə buradan da görünür ki, Mir Həmzə Nigari kimi türk millətinin təsəvvüf mədəniyyətinin, mənəviyyat dünyasının, irfan, divan ədəbiyyatının zənginləşməsində misilsiz rol oynamış neçə-neçə vətən oğullarının fəaliyyətlərinin araşdırılmasıvə xalqımıza çatdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 2012-ci ilin 31 may-1 iyun tarixində Türkiyənin Amasiya universitetində “Qa- rabağdan Amasiyaya könül körpüsü: beynəlxalq Seyid Mir Həmzə Nigari” adlı si- pozium keçirildi. Simpoziumda iştirak etməyimlə yanaşı “Cicimlidən Amasi-yaya gedən təsəvvüf yolu” adlı mövzuda çıxış da etdim. Conda oxucuları məlumat- landırmaq məqsədilə bildirirəm ki, Amasiya Simpoziumunda Azərbaycandan da bir qrup alim və ictimai xadim iştirak edirdi. Həmin günlərdə türk millətinin təsəv- vüf mədəniyyətinin, mənəviyyat dünyasının, irfan, divan ədəbiyyatının zənginləş- məsində misilsiz rol oynamış Seyid Mir Həmzə Nigari və onun fəlsəfəsi barədə ətraflı çıxışlar oldu. Türkiyəli natiqlərin çıxışlarında Nigarinin söylədiyi “nə sün- niyəm nə şiə, müsəlmanam müsəlman” sözləri böyük rəğbətlə qarşılandı. Konfransda Azərbaycan Milli Məclisinin üzvü, Qənirə Paşayeva, Amasiya univer- sitetinin rektoru Metin Orbay, Giresun universitetinin rektoru, əslən azərbay-canlı olan Aygün Attar və başqaları məzmunlu çıxışlar edərək Mir Həmzə Nigari-nin bö- yük bir din, elm adamı olması ilə bərabər bir vətən, millət Qarabağ sevdası oldu- ğunu da söylədilər. İstifadə olunmuş ədəbiyyat 1. Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, c.2, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı Bakı 1960, 906 s. 2. Abbasov F. Laçın. Bakı, 1978. 3. Bilgin. A.Azmi: Divan-i Seyyid Nigari, Kule Yayınları, İstanbul. 2003. s. 12 4. Çələbi Y. Seyid Nigari, Xaki-Payin Taci-Sərim. Azərbaycan Nəşriyyatı. Bakı, 2004, 335 s. 5. Köçərli.F.B. Azərbaycan ədəbiyyatı. Elm c 2. Bakı 1978. s. 142 6. Qasımzadə F. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, Maarif, 1974, 487 s. 7. Qasımov Ş.M. Xalq qəhrəmanı Sultan bəy, Bakı, Elm, 2009, 438s. 8. Qasımov Ş.M. “Əsirlikdə qalan Laçın” Bakı, Elm, 2012, 205s. 9. Türk dili ve Edebiyyatı Ansiklopedisi. Dergah Yayımları. c.7. İstanbul 1990. s. 58 10. www. zaman.az
404 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 405 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya FOTOLAR
406 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 407 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 408 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 409 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 410 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 411 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 412 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 413 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 414 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 415 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya 416 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|