I beynəlxalq həMZƏ Nİgari
Yüklə 3,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III. Vəqflər
- IV. Xalqın mübarizə əzmi
52 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya məcmuələri onun qəlblərdə olan yerini göstərməklə yanaşı demək olar ki, hətta islam aləmi üçün unikal əlyazma nümunələrdir. Bölgəyə məxsus əlyazma əsərlərin elmi sahəsi nə olarsa olsun hər birinin müqəddiməsinin mütləq o həzrətə həsr edilməklə başlaması özləri də birər ziya olan alimlərimizin onun bərəkətindən necə mədət umduğunu göstərir. Həzrət Peyğəmbər eşgi ilə ilə yazılmış qəsidələrdən istər Kaab b. Züheyrin, istərsə də İmam Buseyrinin qəsideyi-bürdələri, həmçinin hal-hazırda Zaqatala muzeyində saxlanan Buseyrinin “həmziyyə” və “dürriyyə” qəsidələri salavat və zikirlər qədər dillər əzbəri olmuşdur. Avamil, Molla Cami kimi dərsliklər və bir çox əlyazma ki- tabların üst və alt qapaqları bürdə qəsidələri ilə bəzənmiş, hətta qəbir daşları belə qəsidə sətirləri ilə zənginləşdirilmişdir. Məsələn yaxın vaxtlarda Şəki məzarlıqlarında tapdığımız Kərimət xanımın qəbir daşı bunun ən gözəl nümunəsidir. İlisu Sultanı Danyal Sultanın qızı, eyni zamanda Şeyx Şamilin gəlini Kərimət xanımın bu qəbir daşı ikili başdaşı olması ilə unikal bir məzar olmaqla yanaşı, əlavə daşın epiqrafi- yasında Buseyri qəsidəsindən sətirlərlə bəzənməsi əlbətdə nəzər diqqəti cəlb edir.
Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, bu bölgədəki vəqflərin əksəriyyəti məscid, hücrə su kəmərləri, müxtəlif məzmunlu əsərlər, xüsusəndə misallardan da görəcəyimiz kimi insan mənafeyinə xidmət edən hər şeydir. Vəqfnamələrdən və bölgə tarixçilərinin məlumatlarından aydın olur ki, bu məscid və hücrələrin böyük hissəsi vəqf edilən torpaqlarla, şəxsin və ya ailənin şəxsi mülkünə aid torpağında bina tikərək birbaşa insanların istifadəsinə verməsi ilə olmuşdur *******
. Tarixi əhəmiyyətə malik məlumatlardan biridir ki, bölgədə 1820, 1824, 1830 və nəhayət 1863 cü il üsyanlarının hamısında rusların torpaq siyasəti dururdu. Hər bir islahat cəhdlərində insanlar üsyana qalxmış əlindəki torpaqları verməmişdir. Mülkiyyəti üçün ruslara qarşı belə bir qarşıdurma göstərən bölgə insanı özünün mənəvi dəyərləri qarşısında həddidndən çox comərd və xeyirxahlıq nümunəsi göstərmişdir. Bölgə ərazisində ən böyük vəqf ərazi Tala məscididir ki, 1700 nəfərin eyni anda ibadət edəcəyi möhtəvaya sahibdir. Vəqfnaməsindən məlum olur ki, ərazisi 1828-ci ildə Daşdəmir Kuxə tərəfindən vəqfedilmiş ərazidə ******** Nəqşi şeyhi Talalı Əhməd Əfəndinin (1839-1903) başçılığı və Tala camaatının yardımları ilə tikilmişdir. Eyni zamanda Balakən mərkəz məscidi Hallac Məhəmməd oğlu Leko ********
tərəfindən vəqf edilmiş böyük bir ərazidə tikilmişdir. Məscid ərazisi haqqında söylənən əhvalat bu işin bir tövbə mahiyyəti daşıdığından xəbər verir. Belə ki, bölgə insanın xristiyanlaşdırılmasında hər şeydən ümidini kəsən çar canişi ******** Halacoğul- larından bir neçə nəfəri Peterburqa apararaq onlara xristiyan təmayülləri öyrədib *******
Qax rayonu Suskan kəndi məscidinə aid vəqfnamə kimi sənədlər bunu göstərir. ******** Vəqfiyyə sənədində belə deyilir: “... Daşdəmir Koxə bu torpağı satın aldıqdan sonra şəri qaydada
******** Bax: Məscidin sol giriş qapısının üstündə divara yerləşdirilmiş daş kitabədə belə qey edilmişdir: “Bu hasara alınmış torpağı Halac Məhəmməd oğlu Leko məscid, hücrə və qəbrlər üçün vəqf etdi. ” ******** Çar Rusiyasının bölgənin xristiyanlaşdırma siyasətində kəndlər talan edildi, meyvə ağacları kəsilərək insanlar ac qoyuldu, Knyaz Voronsov öz əlləri ilə zorla uşaqları xaç suyuna çəlmək istədi, Yer- molov həc qadağası gətirdi. Balakən mərkəzində insanlara zorla din dəyişdirmə mərasimi təşkil etdilərsə də bunların heç biri nəticə vermədi. Bunlar baş tumadığını görən ruslar çara tabe olmaları üçün insanları məscidlərdə Qurana and içdirdilər. Bu və bu kimi hallar və planlar heç biribölgə insanını dəyişdirə bilmədi. 53 I BEYNƏLXALQ HƏMZƏ NİGARİ SİMPOZİUMU | Amasiya bölgəyə qaytarma işinə əl atdı. Maraqlısı budur ki, çar canişininin bu planı da baş tutmadı və onlar Allah qarşısında ancaq belə bir xetriyyə işi ilə tövbəkar ola bilərdi. Bölgədə xeyriyyəçiliyin bir nümunəsi də ətraf-bayır, dağ-daş hər tərəfdə ən çox gözə dəyən meyvə ağacının tut ağacı olmasıdır. Sədəqə ağacı kimi baxılan bu ağa- cın meyvəsinin satılması günah hesab edilmişdir. Bu da yəqin ki, insan da içində olmaqla bahara çıxmış canlıların ilk qovuşduqları ən şirin meyvə olmasıdır. İndiki yaşlı nəslin dilində: “Tut bazara çıxıbsa qiyamət yaxınlaşıbdır” deyərək zehin dünya- sındakı təəssüflərini bəyan etmələri bunun ən gözəl isbatıdır. IV. Xalqın mübarizə əzmi Yad ünsürlərə, xüsusilə də rusların xristianlaşdırma siyasətinə qarşı bölgə xalqının mübarizə əzmi nümunəvi xarakter daşıyır. Çünki o dövrlərdə bölgənin müstəqilliyi üçün sinə gərmiş bölgə insanı hələ o vaxtlar bir-başa Azərbaycanın bu günki müstəqilliyinə xidmət etmişdirlər. Bunun bir çox nümunəsi vardır ki onlardan bəziləri aşağıdakı kimidir; Bölgənin rus çarlığına tabeçilik siyasətinin ən fəal canişini Qraf Paskeviç, qıra bilmədiği mübarizə əzmi və tabeçilik siyasətinin baş tutmaması qarşısında müxtəlif üsullara əl atmağa başladı. O, I Nikalaya sədaqət andı hazırlarkən əhdnamə mətnini “Müqəddəs Qurana Allah qarşısında and içirəm” sözlərilə yekunlaşdırmışdır. Andiçmə və ya yemin mərasiminin də məhz məsciddə yerinə yetirilməsini planlaşdı- ran Paskeviçin bütün hesabları bölgə insanının qıra bilmədiyi mənəvi dəyərlərindən sui-istifadə idi. ********
Bölgə insanı ilə başara bilməyən ruslar başqa bir siyasətə əl ataraq möminlərin həc ziyarətinə qadağalar gətirməyə başladı. Belə ki, çarın bölgədəki ən qəddar nümayəndəsi general Yermolov çara məktub yazaraq ondan belə tələb etdi: “Möhtərəm əlahəzrət! Müsəlman əyalətin sakinləri Məkkə ziyarətinə gedirlər.
********
Məktuba cavab verən çar I Aleksand isə: “İmperator həzrətləri müsəlman əyalətlərinin sakinlərinin müəyyən müddətə
********
Bölgədə Qunta Hacının sufizm hərəkatı 1860-cı illərdə şimali qafqazda geniş vüsət almış bir təriqət qolu olmuşdur. Zaqatala dairəsinin yerli əhalisi bunu “caz- ba” adlandırırdı. Qunta Hacı 50 min müridinə “silah gəzdirməyin! öldürməyin!” ******** АБПР, ф, �ПБ ф. Г�а�н� а��и� 1-7 �п.. 6, 1829, д. 1, � 23-25 �б (n�д�инни�). Rusiyaın qafqazşünas alimləri tərəfindən tədqiq edilən sənədin əsli hələ elmi dövriyyəyə cəlb edilməmişdir. Bax: Soltanov Cahangir, “Zaqatalanın tarixi-siyasi həyatının müəyyən dövrlərində İslam faktoru”, Bakı İslam Uni- versiteti Zaqatala Şöbəsi Elmi Məcmuəsi, No 3-2008, s 179-dan nəqlən. ******** Bax: Əlavələr 1. ******** Bax: Əlavələr 2. ******** Daha geniş bax: Soltanov, e.a.ə., s 182.
Yüklə 3,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|