I bob: O’rta osiyoning qadimiy musiqiy madaniyati va unda o‘zbek musiqa san’atining o‘rni

O‘rta asrlar universializm davrining musiqiy dunyoqarashi.
Xorun ar-Rashid tashabbusi bilan Bag‘dodda ilmiy Markaz-Akademiya («Bayt ul-Xikma»)-tashkil etilib, unga barcha musulmon o‘lkalari, jumladan O‘rta Osiyodan ham olim va fozillar to‘plandi. Bu markazda Movaraunnahr va Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Marvoziy, Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag‘dod akademiyasini jahonga mashhur bo‘lishida katta hissa qo‘shdilar. Movaraunnahrda arab halifaligini hukmronligini o‘rnatilishi hamda islom dinining keng yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag‘doddagi ilmiy akademiyadan o‘rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma'mun akademiyasi vujudga keldi va uning a'zolari bo‘lmish o‘z davrining olimu-donishmandlari o‘z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga yoydilar. Shuningdek o‘lkamiz hududidan islom dunyosining eng mo‘tabar shaxslari, hadisshunoslari yetishib chiqdilarki, ularning nomi Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori pog‘onalarida turibdi.
Xorazmda Ma'mun akademiyasi. Ma'lumki, uzoq o‘tmishga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o‘z boshidan turli voqyealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi. Shubhasiz, bu davrlarning barchasi tarixda o‘zining ma'lum izini qoldirdi. Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining o‘rni beqiyosdir. Shuni alohida ta'kidlash joizki, Shax Ma'mun ibn Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy qismlarga bo‘lingan Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma'mun ayniqsa poytaxt Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga aylantirdi. Ma'mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini) tashkil qildi. U Ma'mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug‘ mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg‘oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular orasida Sharqning ko‘pgina mamlakatlaridan kelgan ulug‘ allomalar ham bor edi.
O‘rta asrlarda musiqiy nazariy.
Bu so‘z o‘rta asrlarda isloh qilinib “iyqo'” iborasi bilan almashtirilib, “nag‘ma, soz, ovoz, musiqiy harakat o‘lchovlarini anglatilishidan dalolat beradi. Ilmi musiqiyning beshinchi, oltinchi, ettinchi holatlarida “ko‘chish nisbati”ning “nisbat ul-kÿchik” turlari bayon etilgan. Oltinchi holat. ... nazariy-amaliy muammolari yuksak ilmiy saviyada umumlashtirib berilgan. Shu bois, ushbu risola zamonaviy musiqashunoslik uchun ham hanuz dasturilamal vazifasini bajarib kelmoqda. Forobiy va Ibn Sinolar tomonidan riyoziy fanlar tarkibiy qismi sifatida ta'riflangan musiqa, Amir Temur va ayniqsa, temuriylar davridan boshlab ehtirosli va kamyob san'at turi sifatida tan olina boshlandi.