I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 80 gəlirik [5, 77, 78, 86, 88]. Bundan əlavə boz at haqqında türk atalar sözləri də vardır: Boz atın yanında duran ya onun xasiyyətindən ya da suyundan/tükündən götürər; Boz ata, qadına və oğula qulluq edə- nin üzü ağarmaz. Çar Rusiyası dövründə işğalçılara qarşı mübarizə aparan Qaçaq Nəbinin də atının adı boz at idi [8, 209]. Şah İsmayıl öz yazdığı varsağısında da özünü bu cür təsvir edir: “Qırmızı taclı, boz atlı” [10, 354]. Qeyd edək ki, Xaqan I İsmayılın atlarından biri “badi-səba” (sabah yeli) adlanırdı. At, qurd və öküz türk inanc siste- minin 3 təməl simvolunu təşkil edir. Türk etnosu tarixdə ən çox din- dəyişən etnos olaraq bilinir. Məlum məsələdir ki, hər dəfə yeni din qəbul edəndə yeni dini köhnə dinin bilikləri əsasında qavrayırdılar. Məhz buna görə Türklərdə İslamın qəbulundan sonra da əski inanclar uzun müddət yaşamış və bu gün də yaşamaqdadır. Qədimdə ölən ka- mı (yəni şamanı) o biri dünyaya atın aparmasına inanılırdı. Zaman keçdikcə, yeni dinlər qəbul edildikcə inanclar, xalq adətləri bir-biri- nin içinə keçmiş və ayırd edilməsi mürəkkəb olan inanclar ortaya çıxmışdır. Türk-İslam mistik təfəkküründə şeyxlər, müridlər, sufilər, övliyalar, dərvişlər, qələndərilər və qızılbaş dədələri kama aid olan bütün bu xüsusiyyətlərə sahib olmuşlar. Diqqəti çəkən məqamlardan biri də atlı döyüşçünün at çapa-çapa geri dönüb ox atması səhnəsidir. Bu daha çox türk döyüş sənətinə xasdır. At üstündə ox atmaq məha- rətinə görə romalıların təfəkküründə türklər yarı at, yarı insan – ken- tavr kimi iz qoymuşdular [4, 233; 8, 27, 203, 205, 208, 209]. Döyüş səhnəsində əsir düşən Osmanlı əsgərlərinə diqqətlə baxdıqda onların keçəl, lakin saqqallı, bığlı olduğunu görə bilərik. Dərvişlər, Abdal və Qələndərilər, o cümlədən Osmanlı dövlətindən özünəməxsus yeri olan Bektaşilər başlarını, saqqallarını və qaşlarını qırxırdılar, lakin uzun bığ saxlayırdılar. Bektaşilər və Qızılbaşlar uzun bığ saxlamağı Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 81 xoşlayırdılar. Miniatürdə Osmanlı əsgərlərinin saqqalı və qaşları ye- rində olsa da onların keçəl olması diqqət çəkicidir. Nəzərə almaq la- zımdır ki, yeniçərilər Hacı Bektaşı özlərinin piri sayırdı. Bektaşi sər- puşu sonradan Yeniçəri sərpuşu olmuşdu. Hacı Bektaş Türküstanda fəailiyyət göstərən Əhməd Yəsəvi tərəfindən Anadoluya göndəril- mişdi. Şah I İsmayılın ulu babası Firuzşah da Xorasandan gəlmişdi. Şeyx Səfiəddin də, Hacı Bektaş da öz şəcərəsini İmam Musa Kazıma bağlayırdı. Doğrudur, nəzərə almaq lazımdır ki, təsəvvüf təriqətinin piri mütləq peyğəmbərə qırılmaz qohumluq əlaqələri ilə bağlı olmalı olduğundan bir çox təriqət rəhbərləri özlərinin şəcərələrini İmam Musa Kazıma çatdırırdılar [15, 21]. Türklərin cəm şəkildə yaşadıq- ları, Xorasan bölgəsindən çıxan müxtəlif şeyxlər tarixdə müxtəlif adlı təriqətlər qursalar da, bunlar hamısı bir-biri ilə bağlı idi və hər biri də İslam dini içərisində öz əski inanclarını mühafizə edib, onlara İslam donu geyindirib qoruyub saxlayırdılar [9, 19; 5, 114, 116, 126]. Qələmdanın üzərində Şah I İsmayılın dəbilqəsində iki quş lələyi təs- vir edilmişdir. Bilgə xaqana ucaldılmış kompleksdə, Qazaxıstan və Qırğızıstandakı “Altın tamqa tarxan”, “Kuli-Çur”, “Elgene bulaq”, “Anonim-4” kimi arxeoloji abidələrdə türk sərkərdələrinin dəbilqələ- rində ovçu quş lələyi aşkar olunmuşdur [4, 132]. Naxçıvan Tarix Muzeyində saxlanılan Şah I Abbasın (1587- 1629) bürüncdən olan iki başlı baltası da türk simvolları ilə zəngindir [19, 117]. Baltanın üzərindəki epiqrafik yazı t.e.d. M.Nemətova tərə- findən tərcümə edilmişdir. Baltanın üzərində dəstəyə yaxın hissədə qaraquş təsvir edilmişdir [19, 211] Qaraquş doğan cinsindən olan quş olub, güc və hakimiyyət simvoludur, eyni zamanda qoruyucu quşdur. Bu quşun adı qədim türk kitabələrində “qızıl qanadlı təlim quşu” olaraq keçir və Göytürk-uyğur sənətində geniş yer turur. Qaşqarlı Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 82 Mahmudun “Divan”ında qaraquşun adı 4 mənada qeyd edilir ki, bu mənalardan biri də “Mizan” ulduzudur. Bu isə Oğuz Xaqanın oğlu Ulduz xanla əlaqədərdir. Oğuz Xaqanın oğlu Ulduz xanın soyundan gələn oğuz tayfalarının onqonu qaraquşdur. Türk döyüşçülərinin isti- fadə etdikləri döyüş üzlükləri qaraquşun simvolu idi. Türklər inanırdı ki, Günəş və Merihin (Mars, əjdaha) nəzarətində olan silahlardan və zirehlərdən istifadə edərkən insan ruhunun və varlığının bu güclər tə- rəfindən ələ keçirilməməsi üçün geyilən üzlüklər pis ruhları qorxudur və onların insana yaxınlaşmamasına səbəb olurdu [8, 247, 248, 251]. Qeyd edək ki, Səfəvi, Əfşar və Qacar sülalələrinin hakimiyyəti zama- nında da döyüşçülər üzlüklərdən istifadə edirdilər və bu üzlüklərin alın hissəsində ay-günəş simvolu təsvir edilirdi [4, 294]. Balta üzə- rindəki qaraquşun ətrafında tuğ işarələrinin təsvir edilməsi də onun hakimiyyət quşu olduğunu göstərir. Qaraquşdan bir az aşağıda ovla- nan quşlar təsvir edilmişdir. Həmin quşlardan aşağıda heyvanın ol- ması bu quşların ovlandığına işarədir. Mahmud Qaşqarlının “Di- van”ında quşlar bəylik, qut-xoşbəxtlik və tale simgəsi olaraq göstəril- mişdir [1, 153]. Baltanın uclarında üçbucaq işarəsi vardır. Bu “tu- mar” adlanan simvoldur, hansı ki, Yer-Göy-Su üçlüyünü ifadə edir. Tumarın içində ox ucu təsvir edilmişdir. Həmin ox işarəsi quşların belində də yer alır. Bu eyni zamanda damğa qəbul edilir və “al-dam- ğa” adlanır ki, bir başa hökmdarlığın möhürüdür. Ümumi olaraq isə bu işarə “qut” şəklində oxunur [4, 159]. Baltanın ağzının hilal forma- sında olması hakimiyyət simvolu olduğunu əks etdirir. Hilal iki buy- nuz formasında olub, ilahi bilik, güc və hakimiyyət rəmzidir. Eyni zamanda baltada təsvir edilən bəbir simvolları da diqqəti cəlb edir. Bəbir vəhşi heyvan olub türk inancında xüsusi yer tutur və aslan, pələng kimi hakimiyyətə layiqlik simvoludur [1, 136]. Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|