I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 67 olduqlarını qeyd edirlər. Amma bu məsələnin yalnız bir tərəfidir. Əs- lində Mərkəzi Asiya dövlətləri özlərinin təhlükəsizliklərini təmin et- mək üçün NATO ilə ''Sülh tərəfdaşlıq'' proqramı çərçivəsində, Rusi- ya ilə kollektiv Təhlükəsizlik müqaviləsi təşkilatı çərçivəsində əmək- daşlıq edirlər (8). Bundan başqa Rusiyanın Tacikistan və Qırğızıstan ərazisində hərbi bazaları mövcuddur. Rusiyanın Tacikistan ərazisində hərbi bazalarıni yerləşdirməklə geosiyasi maraqlarının təmin olun- masında bir dövlətə önəm verdiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir. La- kin Rusiya bunun heç də Tacikistanın regionda həlledici dövlət oldu- ğu mənasını vermədiyini, sadəcə regional təhlükəsizliyin təmin edil- məsi zəncirində növbəti halqalardan biri olduğunu bildirir (10). Digər bir fikrə görə Rusiya, XX əsrin 90-cı illərində zəifləmiş olan nüfuzunu 1999-cu ildə enerji daşıyıcılarının qiymətinin yüksəl- dilməsindən sonra yenidən bərpa edə bilib. Belə ki, XX əsrdə enerji daşıyıcıları geosiyasətin əsas simvoluma çevrilib. Artıq dövlətlər öz- lərinin hərbi və siyasi güclərindən daha çox enerji daşıyıcılarına sa- hib olmaları ilə təsir gücü qazanmış olurlar. Hazırda enerji daşıyıcı- ları yalnız təsir vasitəsi kimi deyil, eyni zamanda ölkənin hərbi, siya- si, iqtisadi, texniki və mədəni “güc”ünün göstəricisi olaraq qəbul edi- lir. Bu gün Rusiyanın nəhəng neft-qaz ehtiyatlarına sahib olması so- vet dövründə nüvə silahına sahib olması ilə eyni təsir gücünə malik- dir. Asiya-Sakit okean və Cənubi Asiya regionlarında əhəmiyyətli təsir gücünə malik olan Çin SSRİ-in dağılmasından sonra Mərkəzi Asiya regionuna da təsir edə bilmə imkanı əldə edib. Özünün coğrafi mövqeyinə görə Çin Mərkəzi Asiya və Asiya-Sakit okean regionla- rını birləşdirən körpü rolunu oynayır. Bu isə başqa sözlə o demək olur ki, Mərkəzi Asiya regionunun enerji daşıyıcılarının Asiya-Sakit okean regionu bazalarına çıxarılması Çinin rolunun artmasına səbəb olacaq. Geopolitiklər arasında Çinin regiona münasibətdə siyasəti ilə bağlı bir-birinə tamamilə zidd olan iki fikir mövcuddur. 1.Bəzi mütəxəssislərə görə Çin Mərkəzi Asiya istiqamətində maraqlarını çox da açıq şəkildə göstərmir. Lakin bu heç də o demək deyil ki, onun belə maraqları yoxdur. Belə yanaşma hər şeydən əvvəl Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 68 onunla bağlıdır ki, Çin üçün Asiya Sakit okean regionunda olan döv- lətlərdən daha önəmlidir. Bundan başqa Çin dəfələrlə bəyan edib ki, regionun yeni müstəqil dövlətləri ilə dostluq, qonşuluq münasibətlə- rinin qurulması ilə bərabər, həmçinin Rusiya ilə də qonşuluq əlaqələ- rinin olması onun üçün əhəmiyyətlidir. Çinin SSRİ-in dağılması ilə yaranmış “boşluğu doldurmaq” kimi məqsədi yoxdur. Çinin Mərkəzi Asiyada çox da fəal olmamasının daha bir səbəbi kimi Sintizyan Uyğur muxtar vilayətində islamçılıq və separatçılıq əhval-ruhiyyəsi- nin yayılacağından ehtiyat etdiyi də göstərilir. Bu məsələ ilə bağlı da- ha bir maraqlı fikir ondan ibarətdir ki, əslində Çin beynəlxalq aləmin diqqətinin Sintizyan Uyğur muxtar vilayətinə, orada baş verən hadi- sələrə cəlb olunmasını istədiyindən Mərkəzi Asiya istiqamətində pas- sivlik göstərir. Ola bilsin ki, bu yanaşmada müəyyən qədər həqiqət var. Belə ki, Çində baş verən bəzi məsələlər (məsələn Tibet hadisə- ləri, daxili bazarın tənzimlənməsi məsələsindəki problemlər və s.) onsuz da onun beynəlxalq imicinə kifayət qədər ziyan vurur, qərb dövlətlərinin ölkənin daxili işlərinə qarışması cəhdlərinə səbəb olur. Bu baxımdan Çinin daha bir problemlə diqqət cəlb etmək istəməməsi başa düşüləndir. Çinin Mərkəzi Asiya siyasətinə daha bir baxışının müəllifləri olan qazax və qırğız politoloqları onun “passiv siyasət yürütməs” ilə bağlı bir qədər fərqli fikirlər irəli sürürlər. Onlar belə hesab edirlər ki, Çin onların dövlətlərinə münasibətdə “sürünən iş- ğal” siyasəti həyata keçirir. Yəni Qazaxıstan və Qırğızıstanla sərhəd rayonlarında Çin əhalisinin yüksək miqrasiyasiyası müşahidə olunur (9). Əslində bu, ölkə daxilindəki ağır vəziyyətlə bağlıdır. Dövlətin bu miqrasiya ilə əlaqəsi yoxdur. Lakin son vaxtlar Çin Mərkəzi Asiya istiqamətində siyasətini bir qədər fəallaşdırıb. Daha çox iqtisadi əla- qələrə üstünlük verilir ki, bunlar da investisiya qoyuluşunun artması, nəqliyyat dəhlizlərinə maraq, bazar münasibətlərinin tənzimlənməsi şəklində özünü göstərir. İkinci yanaşmaya görə isə, Çinin Mərkəzi Asiya regionu ölkə- ləri ilə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa əsaslanan münasibətləri möv- cuddur və bu mənasibətlər yüksələn xətt üzrə sürətlə inkişaf edir. Re- gionun təhlükəsizliyi məsələlərində maraqlar üst-üstə düşür. 2001-ci Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 69 ildə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının yaranması ilə dövlət və höku- mət təşkilatlarının başçılarının hər il müntəzəm görüşlərinin keçiril- diyi qeyd olunur. 2002-ci ildə Çin-Qazaxıstan və Çin-Qırğızıstan arasında mehriban dostluq, qonşuluq və əməkdaşlıq haqqında müqa- vilələrin imzalandığı göstərilir. Həmçinin iqtisadi əməkdaşlıq, inves- tisiya qoyuluşu, ticarət sahəsində böyük uğurlar əldə edildiyi göstəri- lir. Bundan başqa təhlükəsizlik məsələlərində Mərkəzi Asiya dövlət- lərinin Tayvan, Tibet və Şərqi Türküstan məsələlərində Çinlə həmrəy olduqları qeyd edilir. Həmçinin qeyd olunur ki, Çin Mərkəzi Asiya regionu ölkələrilə münasibətlərini həm mövcud ənənələri, həm də müasir xüsusiyyətləri nəzərə almaqla qurur. SSRİ-in dağılmasına qədər iki qütblü olan dünyanın sonradan Amerikanın lider olduğu bir qütblü dünyaya çevrilməsi haqda fikirlə demək olar ki, bütün tədqiqatçılar razıdırlar. Lakin bununla razılaş- mayıb, əksinə SSRİ-in dağılmasından sonrakı dünyanın çoxqütblü olduğunu iddia edənlər də var. Bu fikrin tərəfdarlarına görə Mərkəzi Asiya ilə həmsərhəd olan dövlətlər müxtəlif xarakterdədədirlər (10). Məsələn, Asiya-Sakit okean regionu çoxqütblüdür və bu regionda Yaponiya, Çin və Rusiya ABŞ ağalığına qarşı dayanmağa çalışırlar. Adətən yüksək gərginliyin olduğu Yaxın və Orta Şərqdə ABŞ üstün mövqeyə malikdir. Mərkəzi Asiya ətrafı regionlarda nə baş verirsə versin, bütün məsələlərdə ABŞ aparıcı, hətta həlledici rola malik ol- duğunu göstərir. ABŞ Mərkəzi Asiyada yaranan dövlətlərlə ilk diplo- matik əlaqələr yaradan dövlət olmuşdur. Bu istiqamətdə dövlət katibi Ceyms Beykerin 1992-ci ilin yanvarında bölgəyə etdiyi səfər ilk ad- dım oldu. C.Beyker ABŞ-ın regiona dair xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərini açıqladı. 1.Qazaxıstanın nüvə silahı problemini dərhal həll etmək, digər ölkələrə xüsusən də İrana nüvə silahının satılmasının yuolverilməzli- yini bildirməklə, ümumiyyətlə regionda nüvə problemini aradan qaldırmaq. 2.İranın regiona maraq dairəsini genişləndirməsini nəzarətdə saxlamaqla, radikal İslamın yayılmasının qarşısını almaq və Tür- kiyəni regional model və güc olaraq qəbul etmək. Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|