I gənc tədqiqatçı
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Физули РАМАЗАНОВ Студент IV курса гр. SABAH, Бакинского Государственного Университета ОБРАЗОВАНИЕ В СЕФЕВИДСКОМ ГОСУДАРСТВЕ
- (XVI – XVII вв.)
Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 102 Mədinəyə) hicrət edərkən elə həmin ildə Mədinə yaxınlığındakı Quba kəndində inşa etdirdiyi məscid hesab edilir (3, s.28). Peyğəmbər və ilk xəliflər dövründən başlayaraq dini və dünyəvi funksiyaların yerinə yetirildiyi, bir sıra problemlərin çözüldüyü mə- kanlar olan camelər və kiçik məscidlər islamın intibah dövründə funk- siyaları genişlənmiş, cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynamışlar (3, s.31). İslamın yarandığı ilk günlərdən başlayaraq məscidlər təhsil mər- kəzləri kimi fəaliyyət göstərmişlər. Mədinə şəhərindəki peyğəmbər məscidində süffələrdən başlayan təhsil sonrakı dövrdə məscidlərdəki təhsil üçün bir təməl və örnək olmuşdur. Türk alimi M.Öztürk Nişa- purdakı təhsil qrumlarından danışarkən məscidləri həm də təhsil mər- kəzləri kimi nəzərdən keçirir və yazır ki, tələbələr Camedə müəllimin ətrafında halqa meydana gətirirdi. Hər halqa dərs verən müəllimin adı- nı alır və müəllimin şöhrətinə görə tələbələrin sayından artım gözləni- lirdi. Böyük camelərdə bəzən eyni anda müxtəlif elmlərin tədris olun- duğu bir neçə halqa qurulurdu (3, s.32). “Halqa” termini Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) sağlığında ya- ranmışdır (3, s.32). İslamın yarandığı ilk vaxtlarda məscdlərdə təhsil fəaliyyəti “Məclis” kəlməsi ilə ifadə olunurdu. İslam Peyğəmbərinin Mədinə şəhərində Məscidi-Həbəvidəki dərslərinə “Məclisül-elm” de- yilmişdir. Bu məclisdə peyğəmbərin ətrafına iç-içə dairə şəklində otu- ran dinləyici qrupuna “halqa” deyilib. Səfəvilərin hakimiyyəti dönəmində Azərbaycan ərazisində fəa- liyyət göstərən məscidlər də bənzər özəliklərə malik olmuş və tədris prosesi də demək olar ki, eyni səpkidə həyata keçirilmişdir. Bunu XVII əsrdə Səfəvilər dövlətinin ərazisinə müxtəlif missiyalar yerinə yetirmək üçün gələn ayrı-ayrı diplomatların, səyyahların, gündəliklə- rindəki qeydləri də sübut edir. Həmin səyyahlardan biri olan Holşteyn- li Adam Oleari 1636-1638-ci illərdə bilavasitə Azərbaycan torpaqla- rından keçmiş, şəhərlərin, qəsəbə və kəndlərin siyasi, iqtisadi və mənə- vi həyatını gözləri ilə görmüşdür. Şamaxıda olarkən məscid nəzdində- ki ibtidai məktəbə gedən və oradakı tədris prosesini bilavasitə müşahi- də edən səyyah yazır ki, həmin günlərdə mən başqa bir yerə - yaşadı- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 103 ğım mehmanxananın yaxınlığında olan bir məscidə və ya məbədə get- dim ki, görüm onlar öz cavanlarını və uşaqlarını necə və hansı üsulla oxudurlar. Uşaqlar divarların dibi ilə dövrə vurub oturmuşdular. Molla isə bir neçə yaşlı adamla ortalıqda geniş bir yerdə əyləşmişdi. Molla gözəl hərflərlə yazılmış Quranı əlində tutmuşdu. Orada həm də Xəlil Münəccim adlı 65 yaşlı qoca, hicazlı bir ərəb astronom da vardı. O, bəzi şagirdlərə ərəb dilində Evkilidi öyrədirdi (4, s.209). Adam Olearinin qeydləri Səfəvilər dövlətinin məktəb və maarif sistemi (ibtidai məktəblərin müəllim kontigenti, tədrisi metodikası, dərs vəsait və ləvazimatları) barədə nisbətən dolgun təsəvvür yaradır. O, qeyd edirdi ki, məktəblərin vahid proqramı yox idi. Şagirdlər əlifbanı öyrənib Quran oxumağı və əzbərləməyi bacarmalı idilər. Qu- ran ərəb dilində olduğu üçün onu başa düşə bilmirdilər. Hətta çox vaxt onların müəllimləri də Quranın mənasını bilmirdilər. Məhz buna görə də Quran mexaniki əzbərləmə yolu ilə öyrədilirdi. Bundan əlavə, uşaq- lar kiçik kitabçalar, o cümlədən Ubeyd Zəkaninin “Siçan və pişik”, Fə- ridəddin Əttarın “Nəsihət-namə”, Sədinin “Gülüstan”, Hafizin “Di- van” və s. əsərlərdən parçalar öyrənirdilər. Adam Oleari belə məktəb- lərdən bəhs edərkən yazırdı ki, hər bir məktəbdə mövlana və ya müəl- limlə bərabər bir nəfər xəlifə tədris işi ilə məşğul idi. Xəlifə mövlana- nın əməkdaşı və ya onu əvəz edən adama deyilirdi. Onlar Qurandan başlayır, fars dilini öyrənir, sonra Sədinin “Gülüstan” və “Büstan” ını, Hafizin “Divan” ını oxuyurdular (5, s.23). Holşteynli səyyah Səfəvillər dönəmində ölkənin mədəni-maarif ocaqlarında istifadə olunan yazı ləvazimatları barədə məlumat bir növ paralel müqayisə apararaq verirdi. O yazırdı ki, kağız bir kətan parça- dan hazırlandığı kimi onlar da pambıq parçadan düzəldirlər. Hətta da- ha keyfiyyətli ləvazimat üçün ipək parçadan da istfadə edirlər. Onlar parçanın üzərindəki tük və qırış yox olana qədər onu hamar daşla ütü- ləyirlər, o parlaq lövhəyə bənzəyir. Onlar mürəkkəbi nar qabığı və ku- porosdan hazırlayırlar. Mürəkkəbin keyfiyyətli, yəni qatı olması üçün ona düyü, arpa qızardılıb yaxud yandırıb əzdikdən sonra qatışdırır və ondan qatı kütlə düzəldirlər. Bu cür hazırlanmış keyfiyyətli mürəkkəb- lər Hindistandan da gətirilir. Mürəkkəb lazım olduqda onun bir tikəsini Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 104 maye halında olan ağac yapışqan ilə təmizləyib ipək lifi ilə qarışdırıb ondan mürəkkəb əldə edirdilər. Qələmi bizdəki kimi qaz lələyindən deyil, qamışdan hazırlayırlar (6, s.106-107). Ölkə ərazisindəki ibtidai təhsil sistemi haqqında daha müfəssəl məlumat verməklə fərqlənən Adam Oleari, birbaşa olaraq müəssisələ- rin özləri üçün kadr hazırlanması prossesi ilə məşğul olan, bəzi məqbə- rələrin nəzdində fəaliyyət göstərən xüsusi məktəblərin mövcud oldu- ğunu da qeyd etmşdir. Ərdəbildəki Seyid Cəbrayıl məqbərəsinin nəz- dində fəaliyyət göstərən belə məktəblərin biri haqqında o yazırdı ki; kiçik hücrələrdə hafizlər şagirdlərə yazıb oxumağı öyrədirdilər. Hücrə- lərədə Qurani-Kərimin çoxlu nüsxələrini müşahidə edən səyyaha bu təhsil ocağında məqbərə üçün hafizlər, qoroyucular hazırlandığını bil- dirmişlər (6, s.104). Ölkə ərazisindəki tədris ocaqlarında islam dini ehkamlarını təd- risinə geniş yer ayrıldığını və A.Olearidən yuxarıda qeyd etmiş oldu- ğumuz informasiya üzrə dini təşkilatların nəzdində xüsusi məktəblərin mövcud olduğunu nəzərə alsaq; Məhəmməd Yusif Qəzvini haqlı ola- raq məktəb müəllimlərini “Allah qanunlarının mühafizəçiləri və Allah- dan agah olma məktəbinin müəllimləri adlandırmışdır” (5, s.23). Məktəblərdə təlim fərdi yanaşma üsulu ilə aparılırdı. Uşaqlar ev- lərindən gətirdikləri palaz, xalça üzərində dizi üstündə oturub dərs ke- çirdilər. Müəllim isə məktəbin girəcəyində oturur, uşaqların yaşlışı (xəlifə) müəllimin göstərişi ilə dərsi digər şagirdlərə öyrədirdi. Şagird- lər dərsləri xorla ucadan oxuyurdular. Əzbərçilik tədrisin yeganə üsulu idi. A.Oleari qeyd edirdi ki, şagirdlərin mətni başa düşməsi, dərsi şüur- lu surətdə mənimsəməsi nəzərə alınmırdı. Dərsini bilməyən şagirdlərə cismani cəza verilirdi (5, s.23). İlk səfəri A.Oleari ilə təqribən eyni vaxta təsadüf olunan J.B.Ta- vernye isə tədris prosesini belə nəql edirdi; şagird kitabından bir neçə sətir oxuyur, müəllim isə onu izah edir. Sonra digər şagird oxumağı davam etdirir və bu qayda ilə mətnin oxunması sona çatdırılır. Şagird ona verilən tapşırığı yerinə yetirdikən sonra hörmət əlaməti olaraq oturmaq üçün müəllimin əmrini gözləyir. Eyni müəllim gün ərzində Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 105 bütün fənləri tədris edir (7, s.264). Şarden uşaqların dərsdən sonra ata- larının yanına gedib, orada sənət öyrəndiklərini qeyd edir (7, s.266). Şagird ibtidai təhsil ocağı sayılan məktəbi bitirdikdən sonra orta və ali təhsil müəssisələri sayılan mədrəsəyə daxil ola bilərdi. Adətən ilkin təhsil pilləsindən sonra şagirdlərin təhsilini davam etdirməsi ailə- nin maddi- iqtisadi durumundan asılı idi. Orta və ali təhsil müəssisəsi hesab edilən mədrəsələr haqqında müəyyən bir təsəvvür yaratmaq üçün 1657-1666-ci illər aralığında ti- kilmiş, Təbrizin ən böyük mədrəsələrindən biri olan “Sadiqiyyə” nin vəqfnaməsini nəzərdən keçirək. İkimərtəbəli binadan ibarət olan Sadiqiyyə mədrəsəsində 53 hüc- rə (otaq) var idi. Həmin otaqlarda həm tədris işi aparılır, həm də tələbə və xidmətçilər yaşayırdılar. Mədrəsənin yuxarı mərtəbəsində müdərris üçün xüsusi hücrə ayrılmışdı. Mədrəsənin cari xərcləri, o cümlədən müddərislərin maaşı və tələbələrin təqaüdü mədrəsəyə verilmiş vəqflər hesabına ödənilirdi. Müdərrisə gündə 205 dinar hesabı ilə 9 tümən maaş və ildə min batman taxıl verilirdi. Yuxarı mərtəbədə 16 hücrə yuxarı sinif şagirdləri üçün ayrılmışdı. 16 tələbənin hər birinə gündə 50 dinar hesabı ilə ayda 800 dinar, ildə isə 28 tümən 8 min dinar xərc nəzərdə tutulmuşdu. Mədrəsənin yuxarı və aşağı mərtəbələrində yerlə- şən otaqlardan 17-si orta sinifdə, 17-si isə aşağı sinifdə oxuyan 17 tələ- bə üçün ayrılmışdı. Yuxarı sinifdə oxuyan tələbələrdən fərqli olaraq orta sinif tələbələrinin hər birinə gündə 40 dinar, aşağı sinifdə oxuyan tələbələrin hər birinə isə 30 dinar gündəlik xərc təyin edilmişdi. İki otaq xidmətçilər üçün ayrılmış, onlara gündə 50 dinar, yəni yuxarı si- nif tələbələri qədər maaş verilirdi. Tələbə səfərə çıxdıqda gündəlik xərc verilmirdi. Mədrəsədə təhsil alan tələbələr orada da yaşamalı idi- lər (5, s.24). Vəqfnamədən belə anlaşılır ki, mədrəsədə aşağı, orta və yuxarı siniflərdən ibarət 3 sinif fəaliyyət göstərmişdir. Mədrəsənin vəqf əmlakının siyahısı barədə vəqfnamədə təfərrüatlı məlumat veril- mişdir. XVI-XVII əsrlərdə ölkə ərazisində fəaliyyət göstərən orta və ali təhsil ocaqları dövlət və yaxud vəqf hesabına maliyyələşən və pullu mədrəsələr olmaqla əsasən 2 yerə ayrılmışdır. Pullu mədrəsələrdə təh- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 106 sil alan tələbələrin maddi şəraiti acınacaqlı idi. Fransız missioneri Ra- fael Düman tələbələrin ağır vəziyyətindən bəhs edərək yazırdı ki; “Tə- ləbə oxuduğu müddətdə əsərlərin üzünü yaxşı xətlə köçürmək və gündə yarım bisli almaqla dolanırdı” (5,s.25). Səfəvi dövrünün maarif sistemini (xüsusəndə mədrəsə təhsilini) öyrənmək baxımından Tavernye və Övliya Çələbinin qeydləri mühüm tarixi əhəmiyyətə malikdir. Ö.Çələbinin qeydlərinin özəliyi ondadır ki, Səyyah ölkə ərazisində görmüş olduğu təhsil ocaqlarının sayını digər- lərindən fərqli olaraq konkret rəqəmlərlə göstərmişdir. Urmiyada 6, Həmədanda 9 - (6, s.109), Şamaxıda 7 - (4, s.219) mədrəsənin mövcud olduğunu qeyd edən Ö.Çələbi Təbriz şəhərində bəhs edərkən yazırdı ki, Təbrizdə 47-yə yaxın mədrəsə var. Onlar abad tədris müəssisələri- dir, onlar müxtəlif elmlər öyrənilir və bir çox tanınmış müəllimlər işlə- yir. Ən böyük mədrəsə Şahi Cahan mədrəsəsidir (4,s.216). Səyyah şəhərdə qeyd etdiyi bu mədrəsələrlə yanaşı 20-ə qədər Darül Kurra və Darül Hədisin də olduğunu bildirir. Onların hər ikisi dövrün müxtəlif tipli mədrəsəsi olub Darül Kurrada Qurani Kərimin oxu qaydaları, üsulu öyrədilir və Darül Hədisdə isə şəriətin əsası, yəni Həzrəti Məhəmmədin (s.ə.s) hədisləri, Həzrəti Əli və imamların kə- lamları, onlar haqqında olan rəvayətlər oxunur, tədris edilirdi. Səyyah özünün məzhəb mənsubiyyətinə uyğun qaydada bu mədrəsələrdəki tədris üsulu haqqında da məlumat verərək yazırdı ki, amma əcəmlərə Qurani Kərimi düzgün tələffüzlə oxumaq müəyəssər olmamışdır. Ço- xu oxuda səhvə yol verir. Lakin alimlər hədis elimində şöhrət tapmış- lar. Həzrəti Əli və on iki imama inanır və Əlinin kəlamlarını bəzən düz şərh etmirlər. Ancaq Həzrəti Əlinin hədislərinə dair çoxlu kitabları var- dır (6, s.109-110). Mədrəsələrdə dini dərslərlə yanaşı, hesab, həndəsə, cəbr, coğrafiya, ədəbiyyat, astronomiya, təbabət fənləri də tədris edilir- di. A.Oleari və Tavernyenin qeydlərində mədrəslərdə hansı dərslikdən istifadə edildiyini görə bilərik. Tavernye yazırdı ki, mədrəsələrdə ilahi hikmət və məntiq öyrə- dilirdi və onların çoxlu dərs kitabları vardır. Qədim dərs kitablarından birinin müəllifi Xacə Nəsirəddin Tusi adlı şəxsdir. O, ərəb və yunan dillərinin bilicisi olmuş, hər iki dildən bir çox əsərləri fars dilinə tərcü- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 107 mə etmişdir. Onlarda Aristotelin də əsərləri vardır. Əqidələrinə görə, qərb ölkələrinin əsərlərini əziyyət çəkməsən tapa bilməzsən. Ptolome- yin, Evkilidin əsərləri, Arximedin əsərlərinin, kəşflərinin bəzi bölmə- lərində və bir çox başqa ali kitablardan təlim və tədrisdə istifadə edi- lirdi. Onların şerə də böyük diqqət və maraqları vardır. Şerləri məz- munlu və ali təşbehinə görə çox gözəldir. Şerlərinin qafiyəsi fransa poeziyasının qafiyəsinə bənzəyir. Təbabətə aid dərslikləri isə Əbu Əli ibn-Sinanın tibbi kitabı, tarix fənni üzrə isə mötəbər kitabları “Rövzət üs-Səfa”dır (Mirxondun əsəri). Qeyd olunan bu kitabların baha olma- sına baxmayaraq dərs kitabları olduğuna görə onları hamı, hətta xırda tacirlər də, sənətkarlar da alırlar (6, s.110-111). Tavernyenin qeyd etmiş olduğu müəllif və dərslik adları demək olar ki, A.Oleari qeydlərində də öz əksini tapmışdır. A.Oleari Aristo- telin fəlsəfi əsərlərinin nəinki tədris olunduğunu, həm də elm adamları olan mədrəsə müəllimlərinin, tələbələrinin ona böyük qiymət verərək “Dünya piyaləsi” adlandırmalarından xəbər verirdi (6, s.111). 1684- cu ildə Azərbaycanda və İranda olmuş alman səyyah En- gelbert Kempfer də mədrəsələrdə ayrı-ayrı fənlərin tədris olunduğunu qeyd etmişdir. O, tədris prosesini şərh edərkən bir sıra nöqsanları gös- tərməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda olan mədrəsələri Avropadakı universitetlərlə müqayisə edərək onların eyniliyini bildirmişdir (2, s.75). Məktəb və mədrəsə təhsilinin inkişafı, elmi biliklərin inkişafına da səbəb olurdu. Orta əsr Azərbaycan mədrəsələri tədris müəssisələri olmaqla yanaşı, həm də elm ocaqları idi. Dövrün tanınmış elm xadim- ləri, müddərisləri elm və tədris ocaqları olan bu mədrəsələrdə mülahi- zələr söyləmişlər. XVI-XVII əsrlərin tanınmış müddərislərindən Möv- lana Əbdülsəmədi, Qazi Şeyəmini, Təbrizli Mirzə Vaqini, Mövlana Rəcəbli Vahidi riyaziyyatda aid gözəl əsərləri ilə ad qazanmış Mövla- na Nəsrulla Xalxalinin xatırlamaq olar (8, s.436). Bir sıra Azərbaycan müəllimləri fərqli coğrafi ərazilərdə müxtə- lif elimlərdən dərs deməklə həmin coğrafi alanda da tanınmışlar. Hə- min müəllimlərdən Dəməşqdə çalışan Şəhüstərli Əbülfəth, Hindistan- Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 108 da müxtəlif elmləri tədris edən Ordubadlı Mirzə İbrahimi göstərmək olar (8, s.437). Bəhs etdiyimiz dövrün elm xadimləri və müəllimləri haqqında təsəvvürü düşünürəm ki, Ö.Çələbinin Təbriz müddərislərindən bəhs edərkən qeyd etmiş olduğu ifadə ilə yaratmaq daha məqsədə uyğun olardı. “Fuzəlayi dəhrdən alimlər vardır” (2, s.75). Prof.S.Onullahi, J.Şardenə istinad edərək yazır ki, XVII əsrdə İranda və Azərbaycanda elm və bilik sahəsində xeyli uğurlar qazanıl- mışdır. Onlar hətta çinlilərdən də irəli gedirlər. Onlar alim və tələbələri sevirlər. Bütün həyatlarını elm və biliyə sərf edirlər. Ailəli olmaq, çox- uşaqlılıq, məqam və vəzifə hətta yoxsulluq onları elmi ilə məşğul ol- maqdan çəkindirmir (9, s.129-130). Bu informasiyadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, XVII əsrdə Sə- fəvi hüdüdları daxilində yaşamış toplum, elm və təhsilə rəğbət hissi ilə yanaşmış, öyrənmək və öyrətmək hissi yüksək olmuşdur. Səyyahların qeydlərində belə anlaşılır ki, Səfəvilərin mədəni- maarif sistemi daxilində bir sıra boşluqlar mövcud olsa da, “Səfəvi mədəni-maarif sistemi” dövrün tələblərinə cavab verə biləcək durum- da idi. ƏDƏBİYYAT 1. Xeyirbəy Qasımov. Azərbaycan mədəniyyəti (XVI – XVII əsrlər). Bakı, Nurlan, 2002. – 170s. 2. S.M.Onullahi. Azərbaycanda Səfəvilər dövründə maarif sistemi // “Azərbaycan məktəbi” jurnalı, Bakı, 1974, №7. 3. F.Səfərli. Məscidlər müsəlmanların ibadəti, zikr və təhsil yeri kimi // Tarix və onun problemləri, Bakı, 2004, №2. 4. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, Çıraq, 2007. – 400 səh. 5. S.M.Onullahi. XVI – XVII əsrlərdə Təbrizdə maarif sisteminin bəzi məsələlərinə dair // Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının xəbərləri TFH seriyası, 1974, №4. 6. A.Baxşəliyev. Güney Azərbaycan şəhərlərinin mədəni həyatı səyyah gündəliklərində (XVI – XVII yüzilliklər). Bakı, 2003. –181s. Türk Dünyası Gənc Tədqiqatçılar dərnəyinin Araşdırmaları №1(1) 2017 109 7. Z.Həsənəliyev. XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin beynəlxalq əlaqələri. Bakı, 2007. – 344s. 8. S.Əliyarlı. Azərbaycan tarixi. Bakı, Çıraq, 2009. 9. E.Aslanova. Azərbaycan XVII əsr Avropa Səyyahlarının təsvirində (J. Şarden, J.B.Tavernye, Y.Streys). Bakı, 2008. 10. Seyidağa Onullahı. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhəri (sosial- iqtisadi tarix). Bakı, Elm nəşriyyatı, 1982. – 284s. (Online). Mənbə: http://bilasuvar.cls.az/front/files/libraries/525/books/568503396.pdf [Baxılıb: 30.04.2017]. Физули РАМАЗАНОВ Студент IV курса гр. SABAH, Бакинского Государственного Университета ОБРАЗОВАНИЕ В СЕФЕВИДСКОМ ГОСУДАРСТВЕ (XVI – XVII вв.) В статье, на основе дневников и мемуаров средневоковых европейских путешественников, рассказывается об образователь- ной системе в Сефевидском государстве в XVI – XVII вв. Fizuli RAMAZANOV 4-year student qroup of SABAH, Baku State University EDUCATİON İN THE SAVAFİD STATE (XVI – XVII centuries) The article, based on the diaries and memoirs of medieval Euro- pean travelers, describes the educational system in the Safavid state in the 16th-17th centuries. __________________________ Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|