İ. Hacıyev Elmi məsləhətçi və «Ön söz»ün müəllifi: akademik İ. Həbibbəyli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
95 masiya ilə heç bir əlaqəsinin olmadığı sübut edilmişdir. Lakin qurbangahların dəfn prosesində yeri, onların qəbir ka‑ merası ilə qarşılıqlı əlaqəsi, kurqanlarla eyni vaxtda və ya bir müddət sonra – başqa bir mərasim zamanı qurulduğu tam dəqiqləşdirilməmişdir. Əsas məsələ, dəfn üçün nəzərdə tutulan gil qabların hamısının ölünün yanına deyil, çox his‑ səsinin ayrıca kamera qurularaq ora yığılmasıdır. E.ə. II minilliyin əvvəllərinə aid olan kuranların qurbangahlarına yalnız süfrə qabları qoyulurdusa, həmin minilliyin sonlarına aid kurqanların qurbangahlarına artıq mətbəx qabları da qoyulurdu. Böyük kurqanlarda qurbangahların qəbirin qarşısında deyil, nisbətən cənuba və şimala tərəf yerləşməsi onların dəfndən bir müddət sonra qurulması ehtimalını irəli sürməyə əsas verir. Lakin bəzi kurqanlarda qəbir kamerasının, dromosun və qurbangahın bir xətt üzrə yerləşməsi, dromosdan qəbirə və qurbangaha yol qoyulması, onların eyni vaxtda qurulmasını göstərir. Hələlik bu ehtimalların heç birindən imtina etmək olmaz. Belə ki, bu ehtimalların hər birinin təsdiqi üçün kifayət qədər dəlil‑ sübut vardır. Ola bilər ki, qurbangahı olan torpaq qəbirli kurqanların ətraflı tədqiqi bu məsələyə aydınlıq gətirsin. Plovdağ kurqanlarında dromosların qurulması texnikası olduqca maraqlıdır. Qəbirlərin şimal və cənub divarları kurqanın kromlexinə qədər davam edir. Mərhum qadın olarsa cənub divarına, kişi olarsa şimal divarına bitişik sal daş dikinə qoyulmaqla qəbirə giriş yolu qoyulur, qalan hissə isə dromos kimi saxlanılır. Analoji quruluşa malik kurqanaltı sərdabə Gəmiqaya yaylağında da aşkar edilmişdir [Müseyibli N., 2004, s.38‐41] . Kurqan kompleksində dromosun olması dəfn prosesinin iki çox mühüm elementi haqqında qəti fikir söyləməyə imkan verir. Birinci ‑ ölünün və avadanlığın qəbirə şərq tərəfdən, “qapı” yerindən qoyulması artıq heç bir şübhə doğurmur. Qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi Qafqaz ərazisində kurqanların “qapısı” həmişə şərq tərəfdən olmuşdur [Ахундов Т.И., 1999, c.37‐38]. 93 93 96 İkinci ‑ kurqanın dəfnə əvvəlcədən hazırlandığı (kromlexin, qəbirin ka‑ merasının, qurbangahının qurulması, qəbirin üstunun sal daşlarla örtülməsi və s.) və dəfn prosesinin çox da uzun sürmədiyi (bu fikir dəfndən sonra qəbirin ətrafında keçirilən mərasim və rituallara aid deyil) aydın olur. Ölünün dəfnə hazırlanması və dəfndən sonrakı mərasim və rituallar haq‑ qında yalnız müəyyən ehtimallar irəli sürmək olar. Bu ehtimallar faktiki arxeoloji tapıntılara əsaslansa da həmin prosesləri tam əhatə etmir. Qeyd etmək lazımdir ki, Plovdağ nekropollarında Naxçıvanın başqa abidələrində [Əliyev V., 1977, s.42]. olduğu kimi kollektiv dəfn adətinə hələlik rast gəlinməmişdir. Gilançay vadisində bu adət e.ə. I minilliyin əvvəllərindən yayılmağa başlayır. Plovdağ kurqanlarından üçünün kromlexi yanında iri həcmli qazan aşkar edilməsi qəbiristanlıq ərazisində də ehsan mərasimi keçirildiyini göstərir. Bu qazanların yalnız böyük kurqanların yanında aşkar edilməsi mərasimin heç də hamı üçün deyil, adlı‑sanlı adamlarin dəfni zamanı keçirildiyini ehtimal etməyə əsas verir. Böyük kurqanların qurulması çox vaxt apardığından, ola bilsin ki, bu qazanlarda kurqanı quranlar üçün ehsan yeməyi hazırlanmışdır. Çox güman ki, dəfndən sonra kurqanın ucaldılması elliklə yerinə yetirilir‑ mişdir. Qədim dəfn adətinin bəzi elementləri kənd yerlərində dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Qəbir bir neçə nəfər tərəfindən qazılıb hazırlansa da, üstünün örtülməsində dəfnə gələnlərin demək olar ki, hamısı iştirak edir. Qəbir üstünə gedənlərə halva paylanması da qədimdən qalan adətdir. Cənubi Qafqazda kurqan mədəniyyətinin Kür‑Araz mədəniyyəti ilə genetik bağlılığı haqda B.Kuftinin fikiri bir çox arxeoloqlar tərəfindən təsdiqlənir. Bu bağlılıq Plovdağ kurqanlarında daha aydın nəzərə çarpır. Plovdağ kurqanlarından əldə edilən keramika Kür‑Araz keramikası ilə o qədər yaxındır ki, onları ayrı‑ ayrı qruplara bölmək olduqca çətindir. Nəzərə çarpan fərqlər isə təkamül nəti‑ cəsində əmələ gələn dəyişikliklər və müx‑ təlif zamanlarda yad elementlərin daxil olması ilə bağlıdır. Keramikanın müqayisəli təhlili, bəzi gil qab formalarının və bəzək motivlərinin yayılma istiqaməti mədəni təsirin Urmiya gölü hövzəsi və ona yaxın Araz çayı ət‑ rafından başladığını ehtimal etməyə əsas 94 94 97 verir. Dini kitablarda və bəzi tədqiqatçıların əsərlərində Nuhdan sonrakı sivili‑ zasiyanın məhz Cənubi Azərbaycan ərazisindən yayıldığı göstərilir və bunun sübutu üçün arxeoloji faktlara da istinad olunur [Девид Р., 2005, c.445‐463]. Göytəpənin K‑2, K‑3 mərhələlərində geniş yayılmış və Plovdağda da tez‑ tez rast gəlinən dairəvi və oval formalı batıqlara Trialeti və Ağrı dağı vadisi abidələrində nadir hallarda təsadüf olunur. Plovdağ kurqanlarının qurban‑ gahlarında bir qayda olaraq kameranın cənub‑qərb küncünə qoyulan, ağzı qatlanaraq gövdəsinə yapışdırılmış, şar gövdəli küpələrə də həmin abidələrdə az təsadüf olunur. Dəfn adətinin oxşarlığı baxımından Plovdağ kurqanlarını Trialetinin tək dəfnli erkən kurqanları ilə və Ağrı vadisindəki bəzi kurqanlarla müqayisə etmək olar. Lakin Plovdağ kurqanlarında olduqca ciddi qaydalar əsasında yerinə yetirilən və uzun müddət stabil qalan dəfn adətini nə Trialetidə, nə də Ağrı vadisi abidələrində görə bilmirik. Eyni zamanda dəfn adətinin bəzi vacib elementləri (baş daşı qoyulması, qurbangahların içərisinin mütləq daşdan qu‑ rulması və s.) həmin abidələrdə qeydə alınmamışdır. Naxçıvanın Eneolit, ilk və orta Tunc dövrü dəfn adətinin bəzi elementlərinə (əlində cam dəfn olunma 95 95 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|