İ. Hacıyev Elmi məsləhətçi və «Ön söz»ün müəllifi: akademik İ. Həbibbəyli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
92 imkan verir [Алёкшин В.А., 1986, s.6] . Qeyd etmək lazımdır ki, Plovdağın orta Tunc dövrü kurqanlarında qəbirə boyalı və lüləli qab qoymaq adəti olmamışdır. 25 saylı kurqan bu cəhətdən is‑ tisnalıq təşkil edir. Bəzi tədqiqatçılar lüləli qabların Naxçıvan ərazisinə cənubdan gəldiyi fikrini irəli sürürlər [Бахшалиев В., 2006, c. 52] . Plovdağ nekropolunda əldə edilən boyalı qabların ornamentləri Naxçıvanın həmdövr abıdələrinin boyalı qablarındakı ornamentlərdən qismən fərqlənir. Belə ki, əgər Plovdağ boyalı qablarında üçbucaq təsvirlərinin iti ucu bir qayda olaraq qabın boğazına tərəf istiqamətlənibsə, Çalxanqala kurqanlarından əldə edilən boyalı qablarda üçbucaqların iti ucu qabın oturacağına tərəf istiqamət‑ ləndirilmişdir [Алиев В.Г.,1991, c.72] . Maraqlıdır ki, Plovdağ nekropolunun kurqanaıtı qəbirlərində boyalı qablara çox az təsadüf olunduğu halda (aşkar edilən qabların da üzərindəki boya qaşınaraq pozulmuşdur), plitəli qəbirlərdə onlar gil qabların əksəriyyətini təşkil edirlər. Naxçıvan ərazisində boyalı qab istehsalının erkən Dəmir dövrünün əvvəllərində tənəzzülə uğradığı haqda, boyalı qablar mədəniyyətinin genezisi, yayılma arealı və dövrləşməsi məsələləri ilə uzun illər məşğul olan V.Əliyevin fikiri Mərdan gölü və Muncuqlu təpə nekropollarının materiallarında da öz təsdiqini tapır. Qeyd edək ki, Van, Urmiya və Göycə gölü hövzələri və ətraf abidələrində yayılmış boyalı qabları A.Özfirat “Araz boyalıları qrupuna aid edir [Özfirat A., 2001, s.2] . Qəbirdən tapılmış gil qablar formasına və keyfiyyətinə görə də fərqlənirlər. Bu qabların üzərində metal parlaqlığı və qabın boğaz hissəsi ilə gövdəsi arasında kəskin keçid vardır. Göstərilən əlamətlər ilk Tunc dövrü keramikası üçün xarakterikdir. Eyni ilə bu cür üç qab Kvaçxelebinin B təbəqəsindən (ilk Tunc dövrü) aşkar edilmişdir [Джaвахашвили А. И., Глонти Л. И., 1962., tab.IV, ris.146‐ 148] . Avropadan Altaylara qədər, Cənubi Qafqazda və Aralıq dənizi sahillərində yayılmış kurqanlarda bu dövrün dəfn adəti təqribən eyni olmuşdur [Ростунов В.Л., 2006, c. 204‐211] . Beləliklə, yuxarıda təsvir etdiyimiz kurqanaltı sərdabələrdə eyni dəfn adətinin müxtəlif cəhətləri ilə tanış olduq. Plovdağ kurqanlarının tədqiqi orta Tunc dövrü kurqan qəbirlər mədəniyyətinin bəzi müddəalarına yenidən 89 89 93 baxmağı zəruri edir. Arxeoloji ədəbiyyatda üstü daş plitələrlə örtülmüş qəbir kameralarının dəfn zamanı torpaqla doldurulması haqda fikirlərə rast gəlinir ki, bu da bir sıra faktların nəzərə alınmadığını göstərir [Алиев В.Г., 1991, s.67; Nə‐ rimanov İ.,1958, s.64] . Birinci ‑ səliqə ilə işlənmiş, içərisinə geyimli, silah və bəzəkləri ilə dəfn edilmiş ölü və gil qablarda ərzaq qoyulmuş kameranın torpaqla doldurulduğu heç bir məntiqə sığmır. Ona görə ki, kamera torpaqla doldurulduğu halda üstünün xüsusi seçilmiş, çəkilərinin bəzən 400‑500 kq‑a çatan sal daşlarla örtülməsinə heç bir ehtiyac qalmırdı. İkinci ‑ qəbir kameralarında bəzi avadanlığın və bəzi skeletlərdə ətraf sü‑ müklərin yerini dəyişməsi dəfndən bir müddət sonra kameraya gəmirici, sürünən və həşaratların (siçan, siçovul, ilan, kərtənkələ, əqrəb və s.) daxil olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən yağış və qar suları onların açdıqları deşiklərdən də kameraya dola bilərdi. Üçüncü ‑ arxeoloji qazıntılar zamanı qəbirlərin kameralarında aşkar edilən torpaq nazik qatlar şəklindədir. Bu isə onun yağış və qar sularının torpağa hoparaq kameraya dolması nəticəsində tədricən əmələ gəldiyini göstərir. Qazıntı zamanı bu nazik torpaq qatları bir‑birindən çox asanlıqla ayrılır. Yuxarıda qeyd olunanlardan belə bir qəti fikrə gəlmək olur ki, üstü örtülən qəbir kameralarının heç birinin içərisi dəfn zamanı torpaqla doldurulmamışdır. Ümumiyyətlə, orta Tunc və son Tunc dövrü kurqanlarında qəbir kamerasının torpaqla doldurulması adəti olmamışdır. Bu adət Eneolit və ilk Tunc dövründə ölülərin qəbir çuxuruna həsirə və ya ona oxşar bir şeyə bükülərək qoyulduğu vaxt mövcud olmuş, qəbir çuxurlarının üstünün sal daşlar və ağaclarla örtülməyə başladığı zaman aradan qalxmışdır. Orta tunc dövrü kurqanlarının əsas elementlərindən biri də qurbangahlardır [Ибрагимов Б. Кашкай С., 2005, s.104‐105] . Bu tikililər arxeoloji ədəbiyyatda “əlavə qəbir kamerası”, “ehsan kamerası”, “çis‑ ta”, “ritual kamera” və s. adlarla ada‑ lansa da geniş şərh edilməmiş, onların 90 90 91 91 94 təyinatı və funksional əhəmiyyəti aydınlaşdırılmamışdır. Qurbangahların təyinatı İ.Nərimanov tərəfindən araşdırılsa da tədqiqatçı, əsasən Y.İ.Hümmelin bu haqda olan “şüa sistemi” nəzəriyyəsini tənqid etmiş və bu nəzəriyyənin çöl‑tədqiqat işlərində tətbiq olunmasını məsləhət görməmişdir [Nərimanov İ., 1958, s.65‐73] . Bizim işlətdiyimiz “Qurbangah” termini də bu tikililərin təyinatını tam əks etdirmir və onları “ehtiyat ərzaq kamerası” adlandırmaq daha düzgün olardı. Kurqan tipli qəbirlərin yaranması Neolit dövrünün sonlarından başlasa da, qubangahlı kurqanlar e.ə.IV minilliyin sonlarından məlumdur [Ibrahimli B., Qədirzadə H.Q., 2008, s. 36] . Plovdağ kurqanlarının qurbangahları bir qayda olaraq şərq tərəfdən kurqanın kromlexinə bitişik işlənmişdir. Ölçülərinin müxtəlifliyi heç də kurqanın böyük və kiçik olmasından asılı deyil. Belə ki, 17 saylı kurqanın qurbangahı (17A) ondan iki dəfə böyük olan 18 saylı kurqanın qurbangahından çox böyukdür və gil qabların sayı da ondan artıqdır. Orta Tunc dövrü kurqanlarının qurbangahları dördbucaqlı və beşbucaqlı planda qurulmuşdur. Qurbangahlara yalnız içərisində müxtəlif ərzaqlar olan gil qablar qoyulmuşdur. İnsan skeletinin aşkar edilməməsi bəzi tədqiqatçılara burada kremasiya dəfn adətinin olması fikrini irəli sürməyə əsas vermişdir. Beləliklə, orta Tunc dövrü kurqanlarında inqumasiya ilə yanaşı kremasiya adətinin də olduğu təd‑ qiqatçılar tərəfindən qəbul edilmiş və arxeoloji ədəbiyyatda sübut olunmuş fakt kimi təsbit olunmuşdur [Брей У., Трамп Д., 1990, c.130] . Naxçıvan ərazisində Şahtaxtı və Qarabağlar nekropollarında aşkar edilmiş skeletsiz qəbirlərdə ur‑ nalar və ya yanmış skelet qalıqları ta‑ pılmadığından, burada kremasiyanın olub‑olmadığı hələlik sübut edilmə‑ mişdir [Асланов Г., Ибрагимов Б., Кашкай С., 2002, c.42‐51] . Plovdağın orta Tunc dövrü kur‑ qanlarının kompleks tədqiqi və yaxın‑ lıqdakı son Tunc və erkən Dəmir dövrü nekropollarının öyrənilməsi nəticəsində qurbangahların təyinatını dəqiqləşdir‑ mək mümkün olmuş və onların kre‑ 92 92 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|