İ. Hacıyev Elmi məsləhətçi və «Ön söz»ün müəllifi: akademik İ. Həbibbəyli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
98 adəti) Trialeti və Ağrı vadisi abidələrində rast gəlinməmişdir. Kurqan mədəniyyətinin olduqca mü‑ bahisəli olan genezisi məsələsi hələlik həll edilməmişdir. Onların Mərkəzi və Şərqi Avropadan, Misirdən [Нариманишвили Г., 2006, c.62] gəldiyi qeyd olunur və həmişə də kur‑ qan mədəniyyəti hind‑avropa tayfalarının yayılması [Гогадзе Э.М., 1972, c.107] və onların mifologiyasındakı “tısbağa” kultu ilə əlaqələndirilir [Ростунов В.Л., 2006, c.207‐211] . Bu tezislə qətiyyən razılaşmaq olmaz. Ona görə ki, hələlik kurqanların nə genezisi, nə də etnik mənsubiyyət məsələsi həll edilməmişdir. Bizə elə gəlir ki, kurqan mədəniyyətinin yaranmasının köçəriliklə bağlı olduğunu ehtimal etmək daha düzgün olardı. Köçəri həyat tərzi keçirmiş hər hansı bir xalq özünü kurqan mədəniyyətinin varisi hesab edə bilər. Əvvəllər köçəri həyat tərzi keçirməmiş xalq isə yoxdur. Lakin fikrimizcə, bu mədəniyyət prototürk tayfaları ilə daha çox bağlıdır. Çünki, kurqan sözünün də anlamı elə türkcə “qanlı gor” deməkdir. Plovdağ yaşayış yerləri və nekropollarının tədqiqinin Azərbaycan arxeo‑ logiyası üçün mühüm əhəmiyyəti vardır. Bu abidələr Yaxın Şərqi Şimali Qafqaz və Cənub Şərqi Avropa ilə birləşdirən zəncirin çatışmayan həl qəsidir. Plovdağ nekropolları kurqan tipli qəbirləri xronoloji ardıcıllıqla öyrənməyə, orta Tunc dövrünün kur qan qəbirlər mədəniyyətini incəlik lərinə qədər araşdırmağa imkan verir. Qəbirlərdə aşkar edilən keramika, silah, bəzək, parça izləri və osteoloji qalıqlar eyni zamanda Naxçıvan bölgəsində yaşayan qədim tayfaların maddi mədəniyyətini, təsərrüfat həyatını və məişətini tədqiq etməyə imkan yaradır. Əldə edilən gil qablar Naxçıvan böl‑ gəsinin Urmiya gölü hövzəsi və Mesopo‑ tamiya ilə yaxin əlaqələrinin olduğunu gös‑ tərir. Plovdağ abidəsinin unikallığı bir də ondadır ki, burada tunc dövrünün bütün inkişaf mərhələlərini əhatə edən iki yaşayış yeri və iki nekropolun aşkar edilməsi, bu abidələrdən əldə edilən zəngin arxeoloji material yerli istehsalın tərəqqi və tənəzzül dövrlərini, hansı tapıntıların buraya kə‑ 96 96 97 97 99 nardan düşdüyünü və yerli istehsal məhsullarından (keyfiyyət göstərici‑ lərinə əsasən) hansılarının tayfalararası mübadiləyə cəlb oluna bilməsi ehti‑ malını araşdırmağa imkan verir. Eneolit dövründən başlayaraq bir neçə min il davam edən yumşaq iqlim şəraiti, Arazboyu düzənliklərin yaşıl ot örtü‑ yünün bolluğu burada heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. O zaman yarımköçmə (yaylaq) hey‑ vandarlığı təsərrüfatın geniş yayılmış və gəlirli sahəsi idi. Naxçıvan ərazi‑ sində çayların mənsəbinə yaxın ərazi‑ lərdə isə təsərrüfatın aparıcı sahəsi əkinçilik idi. Mənbəyini Kiçik Qafqazın Zəngəzur silsiləsindən götürən bol sulu çaylar (Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay) öz vadilərini, xüsusən Araza yaxın düzənlikləri əkinçilik üçün yararlı edirdi. Tunç dövründə Gilançay vadisində ən çox buğda və darı əkilirdi. Araz‑ boyunda və onun qolları olan çay vadilərində becərilən taxıl burada məskunlaşmış əhalinin ehtiyacını ödəyə bilirdi. Dağların yamaclarında indiyə qədər izləri qalmış köhnə arx yerlərinin səviyyəsi e.ə.III‑I minilliklərdə əkin sahələrinin in‑ dikindən az olmadığını göstərir. Gilançay vadisinin daha bir üstün cəhəti Nax‑ çıvançayla Salamməlik arasında yeganə dağ keçidinin‑Qapıcığın burada olması idi. Bu keçid Arazın orta axarında – Kiçik Qafqazın Qaradağ və Zəngəzur silsilələri üstündən keçərək, Atropatenanı Albaniya ilə birləşdirən ən qısa yol idi. Ehtimal ki, saqların bir hissəsi məhz bu keçiddən aşaraq Gilan çay və Əlincə çayları vadilərində məskunlaşmış və Zəngə zurun şimal ətəklərində yerləşmiş digər saklarla daimi əlaqə saxlamışlar. İndi də Gilançayın başlanğıcı 98 98 99 99 100 Sakqarsu çayı adlanır. Plovdağ və ətrafındakı qədim nek ‑ ropolların tədqiqi Naxçıvan bölgəsinin tunc dövrünün hərtərəfli öyrənilməsində mühüm mərhələlərdən biridir. Əlbəttə, bir və ya bir neçə abidənin ətraflı öy ‑ rənilməsi tunc dövrünün öyrənilməsində olan problemləri tam həll edə bilməz. Lakin Plovdağın qəbir abidələri I və II Kültəpə yaşayış yerləri və başqa sinxron abidələrlə birlikdə Naxçıvanın tunc dövrünün kompleks tədqiqinə imkan ve‑ rir. 100 100 101 XalıKeşan nekropolu Nekropol Gilançayın qolu Xalı‑Keşan çayının sol sahilində, Xaraba‑Gilan şəhər yerinin qərbində, dağın yamacında yerləşir (şəkil 101‑105). Qəbirlərin ətrafına dördbucaqlı planda daş döşənmişdir. Bunlar perimetr üzrə olan iri həcmli sal daşlardan ibarətdir. Bu daşlarla qəbir daşları arasında olan sahədə müxtəlif həcmli digər çay daşları da vardır. Qəbirlərin üstü qalın daş plitələrlə örtülüb. Qəbir kamerası isə dikinə qoyulmuş plitə daşlardan ibarətdir. Bu qə‑ birlərin dağın yamacına tərəf olan divarları təbii dağıntı təhlükəsinin qarşısını almaq üçün daha möhkəm işlənmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, qəbirlər qaya daşları üzərində qurulduğundan onların döşəməsi həmin daşların üstündə‑ dir. Qəbirlərin sal daşlardan qurulmuş qurbangahları onlara şimal‑şərq və şi‑ mal‑qərb tərəflərdən bitişik işlənmişdir. Bir qayda olaraq, qurbangahlardan ancaq gil qablar aşkar olunur. Nekropol dağıntıya daha çox məruz qalmışdır. Bunun səbəblərindən biri də nekropolun orta əsr şəhərinin ərazisində yerləş‑ məsidir. Eyni zamanda şəhərdən Gilançaya tərəf gedən yol da buradan keçir. Qəbirlərin dağın yamacında yerləşməsi də onların zaman‑zaman yağış və qar sularının təsirindən yuyularaq uçulmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, bir neçə qəbirin kamerası, bəzilərinin isə qurbangahı tamamilə dağılmışdır. 1 saylı qəbir düzgün olmayan dördbucaqlı formalıdır. Şimal‑qərb və cə‑ nub‑şərq istiqamətindədir. Onun ətrafına 1,5 m enində daş döşənmiş, perimetr üzrə iri həcmli daşlar düzülmüşdür. Örtük daşları qalmayıb. Qəbir kamerasının divarları dikinə qoyulmuş plitə daşlardan qurulub. Kameranın dərinliyi 0,7 m‑dir. Qəbirdən skelet aşkar edilmədi. Cənub yarısında iki ədəd gil qab və qəbirin içərisinə səpələnmiş şəkildə tunc əşyalar tapıldı. Gil qablardan biri qəbrin cənub‑şərq küncündə yanı üstə düşmüş bokaldır. Qabın yuxarı hissəsində, xüsusən qulpun yan tərəflərində qara boya ilə çəpinə çəkilmiş paralel xətlərin izi qalmışdır. İkinci qab çəhrayı gilli, düz oturacaqlı küpədir. Tunc əşyalardan biri nazik təbəqədən hazırlanmış, ucları azca ensizləşərək geriyə qatlanmış vəziyyətdə olan diademadır. Qəbrin mərkəzi hissəsində və şimal‑qərb küncünə yaxın beş ədəd bütöv, bir neçə ədəd isə sınıq qolbaq aşkar edildi. Nazik qolbaqların ucları bir‑birinin üstündədir. Qolbaqlardan üçü iri həcmli həlqə formasındadır. Bir neçəsi isə nazik tunc məftildən hazırlanmışdır. Qəbirin cənub tərəfindən üç ədəd sancaq tapıldı. Yeddi ədəd tunc üzük aşkar Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|