İ n f o r m a t I k a

İ N F O R M A T İ K A 

 

____________________________________________________________ 

156 

1

1

0

1

1

10

...

,

...











m

n

n

a

a

A









 

(məsələn, 555) kimidir. 

8

8

2

,

673



A

 8-lik 

say 

sistemindədir 

və 

açılışı 

1

0

1

2

8

8

2

8

3

8

7

8

6



















A

 kimidir. 

16

16

,

8

F

A

A 

 16-lıq  say  sistemindədir.  Burada  A=10,  F=15  olduğundan, 

açılışı 

1

0

1

16

16

15

16

10

16

8















A

 kimi alınır. 

 

ƏDƏDLƏRİN BİR SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏRİNƏ 

ÇEVRİLMƏSİ 

 

Kompüter  ikilik  say  sistemində  işləyir,  istifadəçilər  üçün  isə  onluq  və  ya 

onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə 

çevrilməsi lazım gəlir. 

q əsaslı say sistemindəki X ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi (X

(q)

 

X

(p)

)  üçün  əvəz  etmə  və  say  sisteminin  əsasına  bölmə-vurma  qaydalarından 

istifadə olunur. 

Əvəz etmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab əməllərinin 

yeni  say  sistemində  aparılmasını  nəzərdə  tutur.  Ona  görə  də  həmin  qaydadan 

əsas etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say 

sisteminə çevrilməsində istifadə olunur. 

 

Misal  4. İkilik say sistemindəki x

(2)

=11011,1 ədədinin onluq say sisteminə 

çevrilməsi: 

11011,1 =1∙2

4

+1∙2

3

+0∙2

2

+1∙2

1

+1∙2

0

+1∙2

-1

=27,5 

10

2

1

0

1

2

75

,

2

2

1

2

1

2

0

2

1

11

,

10























 

 

Misal  5. Onaltılıq say sistemindəki x

(16)

=A1,8 ədədinin onluq say sisteminə 

çevrilməsi: 

  A1,8

16

=10∙16

1

+1∙16

0

+8∙16

-1

=161,5

10 

10

0

0

1

16

415

16

15

16

9

16

1

19















F

 

 

Misal  6.  Səkkizlik  say  sistemindəki  x

(8)

=127,13  ədədinin  onluq  say 

sisteminə çevrilməsi: 

x

(10)

= 1∙8

2

+2∙8

1

+7∙8

0

 +1∙8

-1

+3∙8

-2

 

10

1

0

1

8

625

,

55

8

5

8

7

8

6

5

,

67

















 

 

ƏDƏDLƏRİN ONLUQ SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏR SAY 

SİSTEMİNƏ ÇEVRİLMƏSİ 

 

Bölmə-vurma  qaydası  hesab  əməllərinin  çevrilən  ədədin  aid  olduğu  q  say 

---

İ N F O R M A T İ K A

 

 

____________________________________________________________ 157 

sistemində  aparılmasını  nəzərdə  tutduğundan,  həmin  qaydadan  onluq  ədədlərin 

digər  say  sisteminə  çevrilməsi  üçün  istifadə  olunması  əlverişlidir.  Tam  ədədlərin 

və düzgün kəsrlərin çevrilmə qaydaları müxtəlifdir. Tam ədədlərin çevrilməsi üçün 

bölmə  qaydasından,  düzgün  kəsrlərin  çevrilməsi  üçün  isə  vurma  qaydasından 

istifadə  olunur.  Tam  və  kəsr  hissələrdən  ibarət  olan  ədədlər  üçün  isə  hər  iki 

qayda tətbiq olunur (tam hissə üçün bölmə, kəsr hissə üçün vurma qaydası). 

Bölmə qaydası

 q

 say sistemindəki ədədin ardıcıl olaraq p əsasına bölünməsi 

ilə aparılır. Bölmə 

q

 say sistemində aparılır. Bölmə o vaxta qədər davam edir ki, 

növbəti  qismət 

p

-dən  kiçik  olsun.  Sonuncu  qisməti  və  alınmış  qalıqları  onların 

alınma ardıcıllığının əksinə soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir. 

Vurma  qaydası 

q

  say  sistemindəki  kəsr  ədədini  p  say  sisteminə  çevirmək 

üçün istifadə olunur. Bunun üçün verilmiş kəsr və alınan hasillərin kəsr hissələri 

ardıcıl olaraq 

p

 əsasına vurulur. 

p

 əsası 

q

 say sistemində ifadə olunur və vurma 

q

 

say sistemində aparılır. Vurmadan alınan tam ədədləri onların alınma ardıcıllığı ilə 

soldan-sağa yazmaqla axtarılan cavab əldə edilir. Vurma əməliyyatı lazımi dəqiqlik 

(kəsr hissədə tələb olunan mərtəbələrin sayı) alınana qədər davam etdirilir, yəni 

alınan  cavab  çox  vaxt  təxmini  olur.  Odur  ki,  əks  çevirmə  zamanı  alınan  ədəd 

verilmiş ədədə uyğun gəlməyə bilər. 

Misal  7.  Onluq  say  sistemində  verilmiş  x

(10)

=25,25  ədədini  2

-2

  dəqiqliklə, 

yəni  kəsr  hissədə  2  rəqəmə  qədər  2-lik  say  sisteminə  çevirmək  tələb  olunur. 

Bunun  üçün  tam  hissəni  bölmə  qaydası  ilə,  kəsr  hissəni  isə  vurma  qaydası  ilə 

çevirib, alınan cavabları bir yerdə yazırıq: 

 

 

 

 

Misal 8. 5,5625

(10) 

= ?

 (2) 

 

 

0

26

26



 

1

12

13



 

2 

2 

0

6

6



 

2 

1

2

3



 

2 

1 

0   25 

* 2 

0    50 

*  2 

1  00000 

 

Cavab: 

26,25

10

=11010,01

2

 

---