İ n f o r m a t I k a

İ N F O R M A T İ K A

 

 

____________________________________________________________ 153 

bərabərdir.  Bunun  səbəbi  verilmiş  ədədlərdə  4-ün  müxtəlif  mövqelərdə  (soldan 

sağa uyğun olaraq 1-ci və 2-ci) yazılmasıdır. 

Bu  tip  say  sistemləri  mövqeli  sistemlər  adlanır.  Mövqeli  say  sistemində 

rəqəm  ədədin  tərkibində  durduğu  yerdən  asılı  olaraq  müəyyən  qiymətə  malik 

olur. 

 

QEYD

:  Mövqeli  say  sistemi  bizim  eradan  əvvəl  təxminən  40  əsr  qabaq 

qədim Babilistanda mövqeyə görə nömrələmə əsasında yaranmışdır, yəni eyni bir 

rəqəmin tutduğu yerdən asılı olaraq həmin rəqəm müxtəlif ədədləri ifadə etmək 

qabiliyyətinə  malikdir.  Qədim  Babilistanda  onluq  say  sistemində  10  ədədinin 

oynadığı  rolu  mövqeyə  görə  nömrələmədə  60  ədədi  oynayırdı,  ona  görə  də  bu 

nömrələməni  60-lıq  nömrələmə  adlandırırdılar.  Altımışlıq  nömrələmədən  müasir 

dövrdə vaxt hesablamalarında istifadə edilir. Məsələn, 60 saat, 60 dəqidə və s. 

Mövqeyə görə say sisteminin təkmilləşdirilməsi və sonrakı inkişafı hindlilərə 

məxsusdur. Say sistemi hindlilərdə təxminən 150 il əvvə meydana gəlmişdir. Ərəb 

imperiyası  Hindistanı  işğal  etdikdən  sonra  say  sistemini  Ərəbstana  gətirmiş, 

oradan  da  Avropa  ölkələrinə  yaymışdır.  Avropa  böyük  səhvə  yol  vermiş  və 

hindlilərə məxsus olan say sistemini “ərəb rəqəmləri” adı altında işlətmişlər. Bizim 

tərəflərdə  isə  say  sistemi  XVII  əsrdən  başlayarq  istifadə  olunmuşdur.  Buna 

baxmayaraq bizdə onluq say sistemi ilə yanaşı uzun illər Rum rəqəmlərindən də 

istifadə edilmişdir (indinin özündə də istifadə olunur).  

Hind  pozission  sistemində  (latınca  positio  –  mövqe,  yer,  vəziyyət  anlamını 

verir)  hər  bir  natural  ədəd  on  rəqəmin  vasitəsi  ilə  ifadə  olunduğu  halda,  öndə 

qeyd  edildiyi  kimi  qədim  Babilistanda  60  rəqəmi  vasitəsi  ilə  ifadə  edilirdi.  Belə 

yanaşmanın nəticəsidir ki, hesablama sistemlərində onluq say sisteminə üstünlük 

verilir.  

Dövrünün sayılan alimlərindən olan Con Vallis

 (

John Wallis (1616-1703 – ingilis 

riyaziyyatçısı,  riyazi  analizin  yaradıcılarından  biri)  yazdığı  “Universal  arifmetika” 

əsərində  ilk  dəfə  olaraq  müxtəlif  say  sistemlərini  araşdırmış  və  ədədlərin  üçlük, 

dördlük  və  s.  mövqeli  sistemlərdə  göstərilmə-sinə  baxmışdır.  Alim  onluq  say 

sisteminin  digər  say  sistemlərindən  üstünlüyünü  də  əsaslandırmışdır.  Alimin 

məşhur 

 

 

 

formulundan indiki zamanda da riyaziyyat elmində geniş istifadə edilir. 

 

---

İ N F O R M A T İ K A 

 

____________________________________________________________ 

154 

 

 

  

Zamanının  görkəmli  alimləri 

digər  say  sistemləri  haqqında 

araşdırmalar  aparmışlar,  çünki 

ikilik  say  sistemi  də  maraqlı 

olmaqla  yanaşı  diqqəti  özünə 

cəlb  edirdi.  İkilik  say  sisteminin 

əlamətləri  və  yazılı  göstərilməsi 

ilə  bir  çox  riyaziyyatçılar,  o 

cümlədən  fransız  alimi  Blez 

Paskal,  alman  riyaziyyatçısı 

Q.F.Leybnis 

və 

isveç 

riyaziyyatçısı  İohan  Bernulli  də 

məşğul olmuşlar.   

 

 

 

 

 

Con Vallis  

 

 

Hal-hazırda 10-luq, 2-lik, 8-lik və 16-lıq mövqeli say sistemləri geniş istifadə 

edilir. Hər bir say sisteminin öz əlifbası və əsası vardır. 

Ədədlərin  yazılışı  üçün  istifadə  olunan  simvolların  (rəqəmlərin)  sayına  say 

sisteminin 

əsası

 deyilir. 

Məsələn,  2-lik  say  sisteminin  əlifbası  “0”  və  “1”-dən  ibarətdir,  8-lik  say 

sisteminin əsası isə 0,1,2,3,4,5,6,7-dən, 16-lıq say sisteminin əsası isə 0, 1, 2, 3, 

4, 5, 6, 7, 8, 9, A(10), B(11), C(12), D(13), E(14), F(15)-dən ibarətdir. 

 

SAY SİSTEMLƏRİ 

ƏSASI 

İŞARƏLƏR 

İkilik 

2 

0,1 

Səkkizlik 

8 

0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7 

Onluq 

10 

0, 1, 2, 3, 4, 5,6,7,8,9 

Onaltılıq 

16 

0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F 

 

Əsası q  olan  mövqeli say  sistemindəki  istənilən x  ədədini aşağıdakı düstur 

ilə ifadə etmək olar: 

m

m

n

n

n

n

q

q

x

q

x

q

x

q

x

q

x

q

x

x































.

.

.

.

.

.

.

1

1

0

1

1

2

2

1

1

)

(

  (1) 

Burada: 

x

(q)

 – q əsaslı say sistemində verilən ədəd, 

q – say sisteminin əsası, 

---

İ N F O R M A T İ K A

 

 

____________________________________________________________ 155 

x

i

 – ədədi təşkil edən rəqəmlər (x

i 

< q), 

n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı, 

m – kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır. 

 

Məsələn: 

1234,56=1·10

3 

+ 2·10

2 

+3·10

1 

+4·10

0 

+5·10

-1 

+6·10

-2

 

Say sisteminin əsası mötərizə içərisində indeks kimi göstərilir. x

(q)

 ədədi adi 

halda belə yazılır. 

m

n

n

q

x

x

x

x

x

x

x









...

,

....

1

1

2

1

)

(

 

Vergül işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və mövqelərin (mərtəbələrin) 

çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir. 

İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa 

imkan  verən  8-lik  (2

3

) və  16-lıq  (2

4

) say  sistemlərindən  istifadə  olunur (cədvələ 

nəzər sal). Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir. İndiyə qədər mövcud olan, 

o  cümlədən,  müasir  kompüterlərdə  informasiyanın  maşındaxili  təsviri  üçün  2-lik 

say sistemindən istifadə olunur. 

İkilik say sisteminin əsası q=2-dir. Bu say sistemində istənilən ədəd 0 və 1 

rəqəmlərindən ibarət olur. 

İkilik  say  sistemində  istənilən  ədədi  aşağıdakı  düstur  vasitəsilə  belə  ifadə 

etmək olar: 

m

m

n

n

n

n

x

x

x

x

x

x

x































2

.

.

.

.

2

2

2

.

.

.

.

2

2

1

1

0

1

1

2

2

1

1

)

2

(

  (2) 

 

Ədədin ikilik təsviri onluq təsvirə nisbətən 3,3 dəfə çox mərtəbə tələb edir. 

Buna  baxmayaraq  aşağıdakı  səbəblərə  görə  kompüter  texnikasında  2-lik  say 

sisteminə üstünlük verilir: 

1. İkilik say sisteminin rəqəmlərini (“0” və “1”) ifadə etmək üçün 2 dayanıqlı 

vəziyyəti olan elementlərdən (triggerlərdən) istifadə olunur ki, onlar da quruluşca 

sadədir, texniki baxımdan ucuz başa gəlir və iş etibarlılığı yüksəkdir; 

2. İkilik ədədlər üzərində hesab əməllərinin aparılması digər say sistemlərinə 

nisbətən sadədir, kompüterdə asan həyata keçirilir; 

3.  İkilik  say  sistemi  məntiqi  kəmiyyətlərin  ifadə  edilməsi  üçün  çox  əlverişli 

olduğundan, məntiqi əməllərin və funksiyaların yerinə yetirilməsi asanlaşır. 

10-luq say sistemində ədəd 10-luq mərtəbələrdən ibarətdir. Mərtəbə sağdan 

sola artır: 555=500+50+5 

Bunu belə də yazmaq olar: 

0

1

2

10

10

5

10

5

10

5

555













 

Göründüyü  kimi,  mövqeli  say  sistemində  ədədi  say  sisteminin  əsası 

vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır: 

2

1

0

1

2

10

10

5

10

5

10

5

10

5

10

5

55

,

555

























 

Beləliklə, ümumi hal üçün: 

m

m

n

n

A





























10

...

10

10

...

10

1

0

0

1

1

10









alınır. 

Göründüyü kimi, adi yazılış: 

---