I–Bob. “Kreativlik” va “kreativ pedagogika” tushunchalarining mohiyati

Birinchi guruh malakalariga pedagogning nutq texnikasi o‘z hattiharakatini idora qilishi, mimik va pantomimik ifodalari, o‘z hissiyoti, hamda kayfiyatini boshqarishi, aktyorlik va rejissyorlik mahorati kabilar kiradi.
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruhidagi malakalari kasb-kor malakalaridan iborat bo‘lib, ularga gnostik malakalar, loyihalovchi malakalar, konstruktiv (jamoaning ijodiy ishlarini tashkil eta olishi, o‘quvchi – talabalarni tarbiyalash, o‘qitishdagi kasb-korlik) malakalari kiradi. Buni. 1.-jadvalda ko‘rish mumkin:

1. 
   -jadval. Pedagogik texnika malakalari
   

Pedagogning shaxsiy-kasbiy malakalari

Pedagogning kasb-kor malakalari

1. O‘qituvchining nutq texnikasi 2. O‘qituvchi faoliyatidagi mimik va pantomimik ifodalar 3. O‘qituvchining aktyorlik va rejissyorlik malakalari 4. O‘qituvchining o‘z hissiyotini boshqara olishi

1. Gnostik malakalar: – muhim va asosiy masalani ajratish; – o‘quv materialini tizimlashtirish; – qo‘shimcha manbani aniq belgilash; – mavzuga doir didaktik materialni tanlay olish; – dalillar keltira olish. 2. Loyihalovchi malakalar: – o‘quv ma’lumotini aniq bayon etishni rejalashtira olish; – savol-javob topshiriqlarini to‘g‘ri tuza olish; – izlanish xarakteridagi masalani tuza olish va kuzatish, farazlarni qo‘ya olish. 3. Konstruktiv malakalar: – fikrni mustaqil ifodalashga o‘rgata olish; – javobni asoslash va dalillashga o‘rgata olish; – nazariy va amaliy ma’lumotni bog‘lashga o‘rgata olish.

Jadvalda keltirilgan pedagogik texnikaning malakalari o‘quvchilar o‘quvbiluv faoliyatini tashkil etish va ma’lumotlarni o‘zlashtirishga aniq yo‘llash, topshiriqlarni aniq qo‘llash va nazorat qilish, jamoa va ayrim shaxslar bilan ishchi munosabatda bo‘la olish, savollar qo‘ya bilish, o‘z kayfiyati, hatti-harakati, emotsiyasini boshqara olish kabi usullardan o‘rinli foydalanishda amaliy yordam ko‘rsatishidan dalolat bermoqda. CHunonchi, texnika – usullar yig‘indisi bo‘lgani kabi, pedagogik texnika ham o‘qishni o‘rgatish, ta’sir ko‘rsatish, o‘rganish, munosabat bildirishning ta’lim va tarbiya usullari yig‘indisidir.
Endi, o‘qituvchi pedagogik texnikasi malakalarining qisqacha tavsifnomasi bilan tanishib chiqamiz.
I.O‘qituvchi pedagogik texnikasining muhim malakalaridan biri uning nutq texnikasi. (Nutq tempi, diksiyasi, (tovushning baland, o‘rta, past qila olishi ) nutq tembridir.
Ma’lumki, insonlar hayotida nutq katta ahamiyatga ega. Buni barcha biladi va u har bir kishiga aloqa uchun zarur. Nutq kishilarning bir-birlariga ta’sir etishning qudratli vositasi sifatida insonni ishontirishi, mehnatga, g‘alabaga chorlashi, yomon yo‘ldan qaytarishi, quvontirishi yoki jahlini chiqarish va hatto o‘ldirishi ham mumkin.
O‘qituvchi faoliyatida ham nutq juda muhim ahamiyat kasb etib, u ta’limiy – tarbiyaviy funksiyalarni bajaradi. O‘quvchilar o‘qituvchi nutqi orqali bilim, fikr, ishonchga ega bo‘ladilar. Muayyan his –tuyg‘ularni tushunib, o‘z faoliyatlarini shu nutqda bayon ettirganlari asosida tashkil etadilar. Nutqning fiziologik asoslari I.P.Pavlov tomonidan izohlab berilganligi sababli ham biz sezgilarimiz, idrokimiz va tasavvurimizni atrofimizdagi tashqi dunyoning birinchi signallari deb bilamiz; nutq va tafakkur esa, ikkinchi signal sistemasini tashkil etadi. So‘z voqelikdagi narsa va hodisalarni idrok qilish, ular to‘g‘risida tasavvurlar hosil qilishdan iborat bo‘lgan bevosita signallarning signalidir.
“Insonda, – deb yozadi I.P.Pavlov, – talaffuz etiladigan, eshitiladigan va ko‘rinadigan so‘z sifatida ikkinchi darajali signallar paydo bo‘ldi, taraqqiy etdi va takomillashdi. Bu yangi signallar sistemasi borib-borib insonlar tashqi va o‘z ichki dunyosidan bevosita qabul qiladigan, butun taassurotlarni belgilaydigan bo‘lib qoldi…”
Bilamizki, o‘zgalarga qaratilgan nutq og‘zaki va yozma bo‘lishi mumkin. Nutqning bu ikkala ko‘rinishi bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldiradi. Ba’zan og‘zaki nutqni yaxshi o‘zlashtira olgan odam o‘z fikrini yozma nutqda yomon bayon etishi yoki aksincha yozma nutqni yaxshi egallagan odam fikrini og‘zaki nutqda aniq bayon eta olmasligi ham mumkin. O‘qituvchining nutqi o‘quvchilarga ma’lumotlarni qanday tarzda o‘rgatishi bilan xarakterlanadi, shuning uchun u boshqa nutqlar kabi tuzilavermaydi. Ammo, faqat pedagogga xos nutqgina muayyan belgilarga ega bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ham har bir odam nutqining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘ladi.O‘qituvchilarning o‘quvchilarga o‘quv materiallarini tushuntirishi, ular bilan suhbatlar olib borishiga qarab quyidagi xususiyatlarni ko‘rsatish mumkin:Tajribaning ko‘rsatishicha o‘quv materiallarini idrok qilishda o‘qituvchining nutqi asosiy rol o‘ynaydi. Olimlarning fikricha o‘quv materialining 1/2 foizi o‘qituvchi nutqining to‘g‘ri talaffuz qilishi orqali idrok qilinadi va o‘zlashtiriladi. O‘quvchilar o‘qituvchining fikrlarini, nutqini nihoyatda kuzatuvchanlik bilan kuzatadilar.Mabodo, o‘qituvchi so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz etsa, o‘quvchilar uning ustidan kulib, masxara qilib yuradilar. Ammo, past ohangda gapiradigan o‘qituvchining darsi esa, o‘quvchilar uchun hamma vaqt zerikarli bo‘ladi.Nihoyatda baland gapirish, oddiy suhbat chog‘ida qichqirib so‘zlashish, o‘quvchilarni charchatadi va bezdiradi. O‘quvchilarning bunday o‘qituvchi ta’limidan ko‘ngillari soviydi. Shuning uchun o‘qituvchi savodli gapirishi, o‘z nutqini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib bayon qilishi, fikr va his-tuyg‘ularini so‘zida aniq ifodalash malakalariga ega bo‘lishi lozim.Chiroyli, savodli, ta’sirchan gapiruvchi o‘qituvchilarning fikrlari o‘quvchitalabalar ongiga tez etib boradi va o‘quv materiallarini o‘zlashtirib olishiga katta imkoniyat yaratadi, o‘quvchi-talabalar bunday o‘qituvchilar darslarini toqatsizlik bilan kutadilar. Darhaqiqat, suxandonlar Qodir Mahsumov, Mirzohid Rahimov,O‘ktam Jobirov, N.Qambarova, Sh.Qayumov, T.Isroilov, V.A.Kirilov, V.Levitanlarning xalq qalbidan o‘rin olganliklarining boisi ham shunda. SHuning uchun, o‘qituvchilar o‘z nutqlari ustida tinmay ishlashlari, so‘zlarining chiroyli, ma’noli, ta’sirchan bo‘lishi ustida mashq qilishlari, ovoz diapozonlari, kuchi, tembri, harakatchanligi, diksiyasini doimo tarbiyalab borishlari lozim.Ovoz diapozoni deganda biz tovush hajmini tushunamiz. Uning chegarasi baland yoki past, gapirishi tovishning tez yoki sekinligi bilan belgilanadi. Diapozonning qisqarishi tovushning past tonliligiga olib keladi. Past ohangda so‘zlashish idrokni bo‘shashtiradi va susaytiradi.Tembr-tovushning go‘zalligi, tiniqligi va chiroyliligidir. O‘qituvchi tovush diapozonini, uning tembri bilan bog‘lab ishlatsa, gaplari chiroyli, aniq, mayin, jozibali chiqib, tinglovchilarni o‘ziga tortadi, oqibatda o‘quv materiallari o‘quvchilar tomonidan yaxshi idrok qilinadi.O‘qituvchining ovoz diksiyasi esa nutqida so‘zlari aniq, to‘g‘ri, eshitarli va tushunarli bayon qilishi bilan ifodalanadi. To‘g‘ri ovoz diksiyasiga ega bo‘lgan o‘qituvchi so‘zlarni aniq, to‘g‘ri va ifodali bayon qiladi. Ifodali gapirishda til, lab, kichik tilcha, pastki jag‘ ishtirok etadi. O‘qituvchi ifodali gapirishi, so‘zlarni talaffuz qilishi uchun yuqoridagi organlarni doimo mashq qildirishi lozim.O‘qituvchining nutqi muayyan mazmunga ega bo‘lganligi sababli bolalarning his – tuyg‘ularni uyg‘otibgina qolmay, balki uni to‘g‘ri ifodalash, so‘zlarni aniq, burro talaffuz qilishi bilan ham ta’sirchan bo‘ladi. Lekin eng muhimi, bayon etiladigan ma’lumotga o‘qituvchining o‘zi yaxshi qiziqishi va uning o‘zida ham samimiy his-tuyg‘u hosil bo‘lishi kerak. Tajribali bir maktab rahbari yosh o‘qituvchilarga: “O‘quvchilarga tarixiy voqealarni shunday hikoya qilinki, qattiq ta’sirlanganingiz bilinib tursun. Birinchi sayohat haqida shunday kayfiyat bilan gapiringki, bu sayohatda o‘zingiz ham ishtirok etgandek tuyulsin”, deyishi bejiz emas edi. Ayrim o‘qituvchilarda esa nutq ancha ohista, ta’sirsiz, kam ifodali, qat’iy izchillikka rioya qilinmagan holda, dalilsiz va mantiqsiz bo‘ladi. Bunday nutqda bayon qilingan o‘quv ma’lumoti o‘quvchilar tomonidan past va bo‘sh o‘zlashtiriladi, uning tarbiyaviy ta’siri ham sust bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda taiim jarayonida o ‘qitishning zamonaviy metodlari keng qo‘llanilmoqda. 0 ‘qitishning zam onaviy metodlarini q o ilash , o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. T a iim metodlarini har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib, tanlash maqsadga muvofiq sanaladi. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda, unga turli-tum an taiim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan metodlar bilan boyitish taiim oluvchilaming o‘zlashtirish darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, taiim beruvchi tomonidan ta iim oluvchilaming qiziqishini orttirib, ularning ta iim jarayonida faolligi muttasil rag‘batlantirilib turilishi, o‘quv m aterialini kichik-kichik bolaklarga b o iib , ularning m azm unini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-m unozara, muammoli vaziyat, yo‘naltiruvchi m atn, loyiha, rolli o ‘yinlar kabi metodlarni q o ilash va taiim oluvchilam i amaliy m ashqlam i m ustaqil bajarishga undash talab etiladi. Bu m etodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar deganda ta iim oluvchilam i faollashtiruvchi va mustaqil fïkrlashga undovchi, ta iim jarayonining markazida ta iim olishning sam aradorligini o shiruvchi m eto d lar tushuniladi. B u www.ziyouz.com kutubxonasi metodlar qo‘llanilganda ta ’lim beruvchi ta ’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Natijada ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo‘lgan yondashuvning foydalijihatlari quyidagilarda nam oyon bo‘ladi: — ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o ‘qish-o‘rganish; — ta’lim oluvchining yuqori darajada rag‘batlantirilishi; — ilgari orttirilgan bilimning ham e ’tiborga olinishi; — o ‘qish shiddatining ta ’lim oluvchi ehtiyojiga muvofiqlashtirilishi; — ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va m as’uliyatining qo‘llabquwatlanishi; — amalda bajarish orqali o‘rganilishi; — ikki taraflam a fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. Interfaol m eto d n in g psixologik m ohiyati shundaki, oddiy munozarada bahslashuvchilar ko‘proq ongli, asosli fikrlami bayon etishga harakat qiladilar. Bunda esa bahslashuvchilarga miyaga qanday fikr quyilib kelsa, uni tanqidsiz va asoslamay erkin, „tilga nima kelsa“ , lekin navbatm a-navbat aytish imkoniyati beriladi. Bu narsa ko‘proq m uam mo ancha notanish, savol m urakkab yoki noaniq b o ‘lgan sharoitlarda qo‘l keladi. Y a’ni, bunda „erkin assosiasiyalar“ga imkon beriladi va oxir oqibat guruhning o‘zi m a’lum rasional ,,mag‘zni“ ajratib oladi. Darsda munozara, breynshtorming va treninglar o ‘tkazish texnologiyasi. M unozaralar yuritishning yana bir shakli borki, uning nomini rus tilida „mozgovaya ataka“ , inglizchasiga „brain storming“ deb ataladi. Bizning tilimizda bu tushunchaning aniq analogik taijimasi yo‘q, lekin uni „miyaga hujum “ yoki „fikrlar to‘qnashuvi“ , „fikrlar jangi maydoni“ deb atash m um kin. Bu usulni birinchi m arta amerikalik olim A. Ogbom 30-yillardayoq taklif etgan va bu usul yordam ida yirik loyihalami rejalashtirish va oldindan uning natijalarini bashorat qilishda m a’lum yutuqlami qo‘lga kiritgan edi. Lekin keyinchalik mutaxassislar uni faqat nostandart, o ‘ziga xos echim i b o lg an vazifalami muhokama qilgandagina qo‘llash mumkin, degan fikrni bildira boshladilar, Biroq, to ‘g‘ri tashkil etilgan breynshtormingning am aliy afzalliklari ko‘p. Faqat bunda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: — jum lalar ju d a qisqa bo‘lishi kerak, ulaming asoslanishi shart emas; — har qanday ju m la yoki fikr tanqid qilinishi mumkin emas, ya’ni fikrlar tanqiddan holidir; www.ziyouz.com kutubxonasi — mantiqiy fikrlardan ko‘ra, fantastik yoki q o ‘qqisdan, tasodifan miyada paydo bo‘lgan fikr muhim roq; — fikr yoki bildirilgan qisqa mulohaza qayd etiladi; — bildirilgan fikr yoki g‘oyalar u yoki bu ishtirokchiniki, deb ajratilmaydi, ya’ni ular — muallifsizdir; — fikr yoki yaxshi g‘oyalam i tanlash alohida „tanqidchilar“ yoki guruhnnig norasmiy liderlari tom onidan amalga oshiriladi. Yuqoridagi ta’kidlangan guruh katta bo'lgan sharoitda bahs uyushtirishda ham generator, ya’ni fikrlami birlamchi jamlovchilarlarga ushbu usulda ishlashga imkon berish tajribada yaxshi natija beradi. Chunki o'tkazilgan tekshiruvlar va ko‘plab sinov mashg‘ulotlarining ko‘rsatishicha, aynan shu guruhda breynshtorming usulining qo‘llanilishi turli-tuman va qarama-qarshi fikrlaming bayon etilishiga sharoit yaratadi. Aks holda muhim m uam molar bo‘yicha munozarani boshlash va unda fikrlar rang-barangligiga erishish juda qiyin b o iad i. Bu usul, ayniqsa, kattalar auditoriyasida juda yaxshi samara beradi. Bahsda ishtirok etish va undan manfaatdorlik hissi har bir ishtirokchida shakllanishi shart va bunda boshlovchi — o ‘qituvchining roli katta. Amaliy mashg‘ulotlaming bahs-munozara shaklida o‘tkazilishi bolalarga oldindan aytilishi va ulam ing tayyorgarlik ko‘rishlari uchun savollar berilib qo‘yihshi m aqsadga muvofiqdir. Bahs ishtirokchilari hayajonlanmasliklari uchun m ashg‘ulot boshlanishidan aw al ulaming o‘zlarini erkin tutishlari uchun ayrim engillashtiruvchi mashqlar, boshqacha qilib aytganda, psixogimnastik mashqlar o‘tkazish tavsiya etiladi. Masalan, ana shu maqsadda o ‘tkaziladigan psixogimnastik mashqlarga quyidagilami kiritish mumkin: 1. 0 ‘qituvchi guruhni aylana shaklda turishini so‘raydi va a ’zolami navbatma-navbat o ‘rtaga chiqib, guruh bilan xohlagan tarzda, lekin samimiy salomlashishni so‘raydi. Keyin guruhdan kimning salomi ko‘proq yoqqanini so‘raydi. 2. Guruh a’zolari o ‘qituvchi atrofida yarim aylana shaklida turishadi. Navbat bilan guruh a ’zolari o ‘rtaga chiqib, xohlagan a ’zo bilan so'zsiz, lekin ochiq yuz bilan mimika vositasida salomlashish va biror fikmi bildirishi so'raladi. 3. Hamma doira shaklida o ‘tiradi va o‘qituvchi olib kelgan koptok navbat bilan m uloqot qatnashchilariga otiladi, faqat kimga otilsa, o‘sha odamning kuchli, yaxshi bir sifati aytilib, so‘ng irg‘itiladi. 0 ‘qituvchi koptokning albatta har bir kishiga tegishini nazorat qiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bu kabi m ashqlar m unozara qatnashchilari o ‘rtasida o ‘zaro tanglikning boMmasligi va o‘z fikrini bayon etayotganda o‘qituvchidan tortinmasligi uchun o ‘ziga xos trening hisoblanadi. 0 ‘qituvchi munozarani boshlar ekan, ishtirokchilar ongiga quyidagilami etkaza olishi kerak: a) m ashg‘ulot har bir ishtirokchiga albatta foydali bo‘ladi va ular bir-birlariga yordam berish uchun kelganlar; b) m u n o zara o ‘zaro m uloqotning bir shakli bo‘lib, har bir ishtirokchi bir-biriga ochiq va sam im iy munosabatda bo‘!sin; c) m unozara ishtirokchilaming o ‘zaro tajribalarini almashinishlari uchun qulay sharoitdir; d) fikr bayon etishda, kerak b o ‘lsa, tavakkal qilaylik, lekin indamaslik shiorim iz bo'lmasin; e) m unozara paytida ko‘p yozish shart emas; 0 agar b iro r narsa tushunarli bo‘lmasa, uni so‘rashdan tortinmang; j) bilgan bilim larim izni b ir-birim izdan ayamaymiz, chunki boshqalar ham bundan m anfaatdor b o ‘lsinlar, „yashiringan bilim — bilim em as“ligini unutmaylik! 5.2. 0 ‘qituvchini auditoriya bilan ishlashining ijtimoiy-psixologik shartlari M aiu m k i, har qanday pedagogik jarayonning asosiy maqsadi — ta’lim oluvchida bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qilishdir. Bu narsa m a’lum otlar alm ashinuvi orqali ro ‘y beradi. Pedagogik m uloqot jarayonidagi m aiu m o tlar alm ashinuvi asosan uch shaklda amalga oshiriladi: • m onolog; • dialog; • polilog. M onolog — m a’ruzachi yoki o ‘qituvchining tinglovchilar yoki o‘quvchi-talabalar qarshisiga chiqib nutq so‘zlashi, darsni bayon etishidir. Ayni shu usul ta ’lim-tarbiya jarayonidagi asosiy vosita ekanligi to‘g‘risida ongimizga o ‘m ashib qolgan tasaw ur mavjud. Bu holatda gapiruvchi m aium otlam ing asosiy tayanch m anbai hisoblanadi va faqat undangina faollik talab qilinadi. Monolog egasi esa o‘zi mustaqil tarzda m a’lumot mazmunini tinglovchilarga etkazish va o ‘z mavqeini ta’kidlash imkoniga ega boladi. Lekin auditoriya, ya’ni tinglovchilar unga nisbatan ancha passiv mavqeida bo‘ladilar va bu narsa m aiumotning faqat kichik bir 102 www.ziyouz.com kutubxonasi qisminigina idrok qilish va eslab qolishiga sabab boMadi. Shuning uchun ham o‘qituvchi bu kamchilikning oldini olish uchun auditoriyani faollashtirishning boshqa yo‘llarini qidirishga majbur bo‘ladi. Dialog — o‘quv mavzusi yoki m uam moni guruh sharoitida 0‘qituvchi bilan birgalikda va hamkorlikda muhokama qilish yo‘lidir. Shuning uchun bu usul tinglovchilami nafaqat faollashtiradi, balki auditoriyada ijodiy m uhitning boiishi va fikrlar almashinuvidan har bir ishtirokchining manfaatdorligi ta ’m inlanadi. Ya’ni, tinglovchilar o ‘quv jarayonining ob’ektidan uning subyektiga aylanadilar. Dialog jarayonida o‘qituvchi bilan o'quvchilar o ‘rtasida fikrlar almashinuvi, bilimlami o‘zaro m uhokam a qila olish uchun real sharoit yaratiladi. Lekin dialogni tashkil etishdan aw al o ‘qituvchi auditoriyaning u yoki bu xususda bilim lar va tasavvurlarga ega b o ‘Iishini inobatga olishi zarur, aks holda o ‘zaro muloqot samarasiz va mazmunsiz tortishuvga aylanib ketishi m um kin. Dialog jarayonida uni tashkil etgan shaxs auditoriyaning u yoki bu muammo yuzasidan bilimlarini diagnostika qilish va shunga mos tarzda o‘z ishini tashkil etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Aynan shu holat dialogning eng muhim psixologik ahamiyatidir. Polilog — guruh ichidagi m unozaradir. U tinglovchilar yoki o‘quvchilaming faolligini yanada oshirish, ulardagi ijodiy qobiliyatlami rivojlantirish maqsadida ishlatiladi. Polilog jarayonida guruh a ’zolarining har biri muhokama kilinayotgan masala yuzasidan o‘z fikrini bildirish imkoniyatiga ega bo‘ladi, o‘qituvchi esa ushbujarayonning tashkilotchi sifatida o ‘quvchilar yoki talabalar faoliyatiga bevosita aralashmaydi. Bu usul dars mavzusi ko‘proq nazariy xarakterli boiib, yangi g‘oyalardan ulaming amaliy jihatlari keltirib chiqarilishi zarurarti bo‘lganda qo‘l keladi. Lekin, bu usul mashg‘ulotlar yoki muloqot darslari endi boshlangan paytda o‘tkazilishi m aqsadga muvofiq emas, chunki polilog uchun o‘qituvchi bilan hamkorlikda ishlash tajribasidan tashqari yoshlarga o‘sha soha yuzasidan ma’lum bilimlar majmui hamda hamkorlikda ishlash tajribasi zarur. Dialog va polilog texnikasini yaxshi egallagan muallim munozara yoki bahsni samarali tashkil etishga layoqatli bo‘ladi. 5. 3. Faol o‘qitish m etodlari va ularni tashkil etish Bahsning samarali bo‘lishi, eng aw alo, bahslashuvchilaming birbirlariga nisbatan fazoviy joylashuvlariga bog‘liq. Tinglovchi va muzokarada qatnashuvchilam ing fazoviy joylashuvlari va ulam ing www.ziyouz.com kutubxonasi psixologik mavqelarining mohiyati muhim bo‘lganligi bois, biz ushbu holatlam i keltiramiz: S in f sharoiti. Bu — a n ’anaviy dars o ‘tkazish shakli b o lib , tinglovchilar bir-birlarining yuzlarini ko‘rish imkoniyati cheklangan va doska oldidagi o'qituvchiga va u bayon etayotgan mazmunga nisbatan tinglovchilaming mavqelari, m as’uliyati turlicha bo‘ladi. Bu sharoitda bahs o'tkazish mumkin emas. Chunki sinfda oxirgi qatorda o‘tirgan bola bilan birinchi qatorda o ‘tirganning darsga munosabati keskin farq qiladi. Tinglovchining psixologik mavqei — „M en“- o ‘yindan tashqarida“ bo‘ladi. Endigi vazifa „M en“ -o‘yindan tashqarida“ vaziyatni „M en “ — o‘yinda“ deb ataluvchi holatga keltirish hisoblanadi. „M en“ — o‘yinda“ tinglovchilar doira shaklidagi stol atrofida joylashadilar va o‘rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, hattoki, ayrim ijtimoiy rollarga ham kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi, hatto boshlovchi ham „qatorda“ o‘tiradi. „Ishchanlik o‘yinlar“ va boshqa rolli o ‘yinlar ana shunday sharoitda o ‘tkazilishi mumkin. „M en“ — munozarada“ deb ataluvchi bu holat ayni bahs-munozaralar o ‘tkazish uchun qulay, chunki unda shaxs o‘z fikrini dadil aytish uchun imkoniyatni his qiladi. Odatda bunday bahslar to ‘rtburchak stol atrofida uyushtiriladi. „M en“ — hamkorlikdaman“ degan bu holat kattaroq guruhlar tarkibida tashkil etiladi. M unozara a ’zolari to‘rt-besh kishidan iborat b o ‘lib, alohida stollar atrofida o ‘tirib, har bir guruh o ‘z qarorini chiqaradi. „M unozara klublari“ faoliyati shu tarzda tashkil etiladi. Bu keltirilgan har bir holat bahs qatnashuvchilarida o‘ziga xos ruhiy tayyorgarlik va m as’uliyat hissini keltirib chiqaradi. Dem ak, dars mobaynida o ‘qituvchi mavzuning xarakteri va u shakllantirishi lozim bo‘lgan bilim , malaka va fazilatlarga mos tarzda m unozara sharoitini tanlashi va shundan keyingina mashg‘ulotni boshlashi kerak. Ko‘rinib turibdiki, a n ’anaviy sinfda tashkil etiladigan m ashg‘ulotlam ing sam aradorligi deyarli yo‘q, chunki ular oldingi qatorlarda o ‘tirgan tinglovchilam ing faolligigagina yo‘naltirilgan, qolganlar „o‘yindan tashqari“ holatda, bu narsa ularning dars mazm uniga munosabatlarida bevosita aks etadi. Kichik, tor doiralardagi kom pakt guruhlarda uyushtirilgan munozaralam ing erkin mavzuli, y o ‘naltirilgan va aniq ssenariyli disput turlari mavjud bo‘lib, bu tanlangan mavzuga va munozara guruhlarining m uloqot tajribasiga bog‘liqdir („disput“ so'zining Iug‘aviy ma’nosi - „fikrlayapman“ , „tortishayapm an“ , degan ma’noni bildiradi). Kichik www.ziyouz.com kutubxonasi guruhlardagi munozaralardagi asosiy narsa — guruh a ’zolarining tanlangan mavzu xususiyatiga qarab, har birining o ‘z fikr m u lo - hazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruhda boshlovchi ham qatorda o ‘tirib, mavzuning yechimi b atam om hal bo‘lmaguncha faol muloqotlaming ishtirokchisi bo‘lishi m um kin. Lekin asosiy rol guruhning a’zolariga yuklanganligini va bevosita ajralib chiqqan norasmiy lider asosiy bahs yurituvchi bo‘lishi mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday m unozaralar turli sharoitda, ko‘pin ch a bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (masalan, sinfda, talabalar auditoriyalarida, ish xonalarida vab.q.) o ‘tkazilsa, maqsadga m uvofiq bo‘ladi. Agar bahslashuvchilar guruhi odatdagidan kattaroq hajmda (m a ­ salan, 30 kishigacha) bo‘lsa, unda m unozarani uyushtirishning o ‘ziga xos tomoni bor. Bu holda bahs guruhi shartli ravishda uchga b o iin a d i. Birinchi guruh — „fikrlarni jamlovchilar“ — generatorlar guruhi deyiladi; ikkinchisi — „tanqidchilar“ va uchinchi guruh — „fikrlarni tezlatuvchilar — katalizatorlar“ deb ataladi. H ar bir ajralgan g u ru h - ninig o‘ziga xos funksiyalari bor: „generatorlar“ o ‘rtaga tashlagan muammo yoki bahs mavzusi bo‘yicha o‘zlaridagi barcha fikrlarni o ‘rtaga xolis tashlaydilar. Guruh a ’zolaridan biri, lider ulam i jam lab, fikrlar ikkiga bo‘lingan taqdirda ham ulami umumlashtirib bayon etadi. So‘ngra o‘yinga „tanqidchilar“ kirishadi. Ulaming vazifasi — eshitgan fikrlariga tanqidiy m unosabat bildirish, ya’ni tanqidiy nuqtai nazardan u lar ichidagi „mag‘zini“ va „puchak“ fikrlarni saralash. Shundan keyin vaziyatga qarab, yana so‘z „generatorlar“ ga yoki „katalizatorlar“ ga berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo hisobga olinm ay qolgan jihatlar yoki noo‘rin fikr b o isa, yoki m ohiyatan shu m avzuga aloqador b o ig an , lekin ikkala tom on hisobga olmagan biror jih a t aniqlansa, tom onlar diqqatini aynan shunga qaratishi kerak. S o ‘ngra „tezlatuvchilar“ bahsni davom ettirishga ruxsat berib, agar uni yakun qilish taqozo qilinsa, ikkala guruhnnig o ‘yiniga xolis baho bergan holda m unozarani to‘xtatishi mumkin. Ular, ko‘pincha ikkala gu ru h uchun xolis orbitirlar — „hakamlar“ rolini o ‘ynaydilar. M aktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruhida ax lo q iy m a’naviy mavzuda bahs uyushtirganda, yuqoridagi usulni q o ila s h im koniyati bo‘lsa, suhbatdoshlar uchburchak shakldagi berk stol atrofiga o‘tirishlari mumkin. Demak, bahslashuvchilaming joylashishlari ham bu o‘rinda m a’Ium ahamiyat kasb etadi. Katta guruhlarda bahs yoki m unozara uyushtirilganda, b o sh - lovchining roli, ayniqsa, kattadir. Chunki u har bir guruhdagi to rwww.ziyouz.com kutubxonasi tishuvlar va fikr alm ashinuvlam ing boshida turm og‘i, kerak bo‘lsa, ular faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda yo‘naltirib turmog‘i lozim. Kichik guruhdagidan farqli ularoq, katta guruhlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruhga yon bosmasligi yoki ulami o ‘zining shaxsiy fikriga m ajburan ergashtirmasligi kerak. Aks holda, u o ‘zining faoliyati bilan boshqalar tashabbusiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va bahsning yo‘nalishini buzib qo‘yishi mumkin. 5.4. Interfaol ta ’Iim usullaridan namunalar Bir kishi hamma uchun, hantma bir kishi uchun metodi Akademik guruh jam i talabalar sonidan kelib chiqqan holda 4-5 kishidan tashkil topadigan bir necha kichik guruhlarga ajratiladi. Kichik guruhning taiab darajasida o ‘quv faoliyati ko‘rsata olishi uchun uning tarkibida bilimlami o ‘zlashtirish bo‘yicha bitta yaxshi, bitta undan sustroq talaba-o‘quvchining bo‘lishi shart. Qolganlari qobiliyatlari va bilim darajalari bo‘yicha sust o‘qiydigan talaba-o‘quvchilar bo‘lishi mumkin. Yaxshi o‘zIashtiruvchi talaba-o‘quvchi kichik guruhning sardori b o ‘lib, o ‘z navbatida sheriklarining ma’lum hajmdagi bilim lam i o ‘zlashtirishlari bo‘yicha o ‘qituvchiga yordamchilar hisoblanadi. Har bir talaba-o‘quvchining darsga tayyorgarlik darajasidan keiib chiqqan holda barcha sheriklarining baholanishi o‘qituvchi tom onidan o‘quv yili boshida hammaga e ’ion qilinadi. Kichik guruhdagi talabalaming fan bo‘yicha butun o‘quv faoliyati q a t’iy o‘zaro m as’uliyatga asoslangan bo‘lib, „Bir kishi hamma uchun, ham m a bir kishi uchun“ shiori ostida boradi. Chunki sardorlarga joriy nazorat bo'yicha rag‘batlantiruvchi ballami qo‘yishda kichik guruhlar ta la b a -o ‘quvchilarining uyga berilgan topshiriqlarni bajarganlik darajalari, ayniqsa sust o ‘zlashtiruvchi talabalarning mavzu bo‘yicha 0‘qituvchi va boshqalam ing savollariga og‘zaki yoki yozma javob berishlari, masala echim ini tushuntira olishlari e ’tiboiga olinadi. Uy vazifasini ko‘proq sust o ‘zlashtiruvchi, biroq bilim olishga ishtiyoqi b o r talaba-o‘quvchilardan so'rab, kichik guruhning barcha talabao ‘quvchilarini uning javobini e ’tiborga oigan holda baholash katta ta ’limiy va tarbiyaviy samara beradi. Sust o ‘zlashtiruvchilami yaxshi tayyorlagan kichik guruh sardorlariga eng yuqori bail qo‘yiladi. Natijada sardorlarga ham tabaqalashtirilgan bail qo‘yishga erishiladi. Kichik guruhdan biror talaba-o‘quvchi uy vazifasini bajarmagan yoki qisman bajargan bo‘lsa, bu kamchilikni yo'qotish uchun uning sardori yoki 106 www.ziyouz.com kutubxonasi barcha sheriklarini bir-ikki m arta qo‘yiladigan ballardan mahrum etib, o ‘sha mavzuni qayta ishlab darsdan keyin topshiradigan qilish kifoya. 0 ‘qituvchining uy vazifasini nega tayyorlamay kelding deyishi bilan bu gapni kichik guruh talabalarining jam oa b o ‘lib norozi ohangda sheriklariga aytishi orasida juda katta tarbiyaviy farq bor. Darsning mustaqil ishlash qismida barcha kichik guruhlarga bir xil m uam mo (masala)ni sust o ‘qiydigan talaba-o‘quvchilarga o‘rgatishlari so'raladi. Chunki berilgan topshiriq tipidagi m uam m o (masala)lar darsning asosiy qismida o‘qituvchi va talaba-o'quvchilar hamkorligida o ‘rganilgan bo‘ladi. Bitta kichik guruhga kirgan talaba-o‘quvchilar auditoriyaning m a’lum qismidagi ketma-ket qo‘yilgan partalarda birgalikda, sardor esa orqadagi partaning o‘qituvchi borib yordam ko‘rsatishi va o ‘zining kelib o ‘qituvchidan yoki boshqa kichik guruh sardoridan yordam olishi uchun qulay qismida o‘tiradi. Ikkita parta bir-biriga qaratib qo‘yilsa talaba-o‘quvchilaming hamkorlikda ishlashlari uchun yanada qulay bo‘ladi. Sardoming amaliy mashg‘ulot paytida auditoriya bo‘ylab erkin harakatlanib, o‘qituvchi va boshqa sardorlar bilan hamkorlikda vujudga kelgan tushunmovchilikni hal qilish bo‘yicha m uloqotda b o ‘- lishiga ruxsat etiladi. Biroq, o ‘qituvchi huzuriga birdaniga bir nechta emas faqat bitta sardoming kelishiga yo‘l q o ‘yiladi. Bir kichik guruh qo‘yilgan m uam m oni (masalani) hal etgach, uning to ‘g‘riligini o'qituvchi tomonidan tekshirilib, sardorga sheriklariga o‘rgatish taklif qilinadi. Uning o'rgatishi jarayonida masalani yecha olmagan guruhchalaming sardorlari ham shu guruhga kelib q o ‘shiladi, so‘ngra o ‘zlarining guruhlariga qaytishib sheriklariga o ‘rgatishadi. „Ajurali arra “ metodi Ajur fransuzcha „ajour“ so‘zidan olingan b o ‘lib, „bir yoqdan ikkinchi yoqqa o ‘tgan, ikki tomoni ochiq“ degan m a’noni anglatadi. Bu metoddan foydalanish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: — talaba-o‘quvchilardan 4-5 kishilik kichik guruhlar tashkil etiladi; — talaba-o‘quvchilarga beriladigan topshiriq va ulami bajarishda foydalaniladigan matnli materiallar bir nechta asosiy qismlar (m asalan, reja asosida bir nechta mavzuchalar)ga qirqiladi; — mavzuchalar va ularga doir matnli m ateriallar paketi kichik guruhlam ing har bir a ’zosiga tarqatiladi; — kichik guruh a’zolari matnli m ateriallardan foydalanib topshiriqni bajarishga kirishadilar; www.ziyouz.com kutubxonasi — kichik guruhlam ing yaxshi o‘zlashtiruvchi a ’zolaridan ekspert guruhi tashkil etiladi; — ekspert guruhi a’zolari qoilaridagi topshiriqlam i hamkorlikda m uhokam a qilishib, boshqalarga o ‘rgatish rejasini egallashadilar; — ekspertlar o ‘zlarining dastlabki kichik guruhlariga qaytishib o‘rganganlarini boshqa sheriklariga o‘rgatishadi. 0 ‘qitishga bunday yondashilganda taIaba-o‘quvchilaming ham ­ korlikda ishlashlariga va katta hajmdagi o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishiga erishiladi. Bu m etoddan foydalanuvchi pedagog talaba-o‘quvchilarga taqdim etilgan topshiriqni bajarishga doir materiallami qunt bilan o‘rganishni, birgalikda m uhokam a etishni, savol-javob qilishni, o ‘rganganlarini boshqalarga o‘rgatishlari zarurligini oldindan aytadi. „Sinektika“ metodi Bu metod amaliy, seminarlar va laboratoriya mashg‘ulotlari uchun qulay bo‘lib, „aqliy hujum “ metodiga yaqin. Bunda talaba darsda qo‘- yilgan m uam m oni hal qilish yuzasidan analogiyaga asoslangan holda o‘z fikrlarini, qarashlarini olg‘a suradi. Bunda analogiya bevosita, shaxsiy, ramziy va xayoliy bo‘lishi mumkin. „ Dumaloq stol“ metodi Bu m etod amaliy mashg‘ulot uchun qulay. Bunda o ‘qituvchi tom onidan bitta savol yozilgan varaq kichik guruhga taqdim etiladi. Talabalar o ‘zlarining ismi-shariflari va savolga javoblarini yozib, varaqni yonidagi talabaga uzatadi. Shu tariqa yozilgan javoblar yig‘ishtirib olinib, talabalar ishtirokida noto‘g‘rilari o‘chirib chiqiladi va natijalar baholanadi. „Ruchka stol ustida“ metodi Bu metod amaliy mashg‘u!ot uchun qulay. Savolga o‘zining javob variantini yozgan kichik guruhdagi talaba ruchkasini stol ustiga q o ‘yib varaqni yonidagi sherigiga uzatadi. Savolga javob yoza olmagan talaba ruchkasini stolga qo‘ymaydi. Bir nechta kichik guruhlardagi talabalaming q o ‘yilgan bir xil savolga javoblari yig‘ishtirib olinib birgalikda m uhokama qilinadi. Bu metodning afzalliklari: o‘qituvchi mashg'ulotga kim tayyor, kim tayyor emasligini ko‘rib turadi; m ashg‘ulotga tayyorlanmagan talaba og‘zaki muhokama paytida ko‘rib chiqilayotgan mavzu yuzasidan anchagina foydali bilimlar oladi; bu metod kichik guruhda olib boriladigan ish bolib, talaba intizomini mustahkamlaydi 108 www.ziyouz.com kutubxonasi va ulam i jipslashtiradi, chunki o ‘zining javob varianti ustida uzoq o ‘ylab o ‘tiradigan talaba b u tu n guruhga ajratilgan vaqtni sarflab yuboradi. Shuningdek talaba m ashg‘ulotga tayyor bo‘lmasa, bunda ham guruhga pand beradi; talabalar o ‘z javoblarini ikki m arta, ya’ni yozma ish paytida va og‘zaki m uhokam a vaqtida tahlil qilib chiqishadi. „Rotasiya“ metodi Bu metod mashg‘ulot mavzuini har bir kichik guruh alohidaalohida muhokama qilib chiqishi, yozganlarini butun guruh jamoa bo‘lib tahlil qilib ko‘rishi uchun qo‘llaniladi va quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: — dars mavzusi bo'yicha nomerlangan topshiriqlar (masalan, rejadagi mavzuchalar) plakatlarga yozilib doskaga osib q o ‘yiladi; — topshiriqlar soni uchta bo‘lsa, talaba-o‘quvchilar ham shuncha kichik guruhlarga ajratiladi va guruhchalar nom erlanadi; — kichik guruhlar o ‘zlarining nom erlariga m os nom erdagi topshiriqni va uni bajarishda foydalaniladigan yozm a m a’lumotlar paketini oladi; — kichik guruhlar o‘zlariga taqdim etilgan materiallami hamkorlikda o ‘rganishib topshiriqqa javoblarini yozishadi; — javoblar kichik guruhdagi husnixati chiroyli bir talaba-o‘quvchi tom onidan yoziladi; — topshiriqlarga yozilgan javoblar varag‘i, m a’lum otlar paketi kichik guruhlararo almashtiriladi va qo‘shim chalar qilinadi, biroq javoblam ing takrorlanishiga yo‘l qo‘yilmaydi; — javoblar qaysi kichik guruhniki ekanligi ajralib turishi uchun ularga har xil rangdagi flam asterlardan foydalanish tavsiya etiladi. Shuningdek, kichik guruhlar nom erlanib, ular o ‘zlarining javoblarini shu nom er ostida yozishlari ham mumkin; —javoblar yozilgan varaqlar doskadagi osig‘liq plakatlarga skochda yopishtirilib, o‘qituvchi ishtirokida muhokam a qilinadi, um um lashtiriladi va to‘g‘ri javoblar daftarlarga yozib olinadi; — to ‘g‘ri va mukammal javoblar soniga qarab talab a-o ‘quvchilar rag‘batlantiriladi va baholanadi. „Galeñyani aylanish“ metodi Kichik guruhlaming barcha a ’zolariga bitta m uam m o taklif etiladi. H ar bir kichik guruh o‘zlariga berilgan m uammoga belgilangan vaqt ichida fikrlarini yozib, javoblari yozilgan varaqlarini boshqa guruh bilan almashtiradi. Javoblami oigan guruh ulam i baholaydi va tugal bo‘lmasa o‘z variantlari bilan to ‘ldiradi. So‘ngra guruhlam ing fikrlari www.ziyouz.com kutubxonasi um um lashtirilib, eng yuqori ballga arziydigan to‘g‘ri va mukammal javoblar tanlab olinadi. „Qor bo‘ron “ metodi Ikkiga ajratilgan guruh talabalari bir muammo yuzasidan eng ko‘p to‘g‘ri javoblar topish maqsadida birgalikda muhokama yuritishadi. H ar bir to ‘g‘ri javob yumaloqlangan qor ko‘rinishida o‘sha guruh hisobiga yozib qo‘yiladi; to ‘plangan umumiy bailar miqdori asosida guruhlar baholanadi. „/isalari galasi“ metodi M uam m o bitta guruhda yoki ikki kichik guruhlarda m uhokam a qilinadi. Bunda topshiriqlar har xil yoki butun guruhga bitta bo‘lishi m um kin. G uruhlar qo‘yügan m uam moni m a’Ium muddat m uhokam a etib, natijani boshqalarga ma’Ium qilishadi. M uammo echim ining eng yaxshi varianti tanlab olinadi. „Dumalovchi qor uyumi“ metodi D um alovchi qor uyumi m etodi o ‘quv mashg‘uloti o ‘tkazish metodining ramziy nomi bo‘lib, ish qo‘yilgan muammo ustida mulohaza yuritib ko‘rish uchun talabalarga vaqt, tegishli manbalar, tarqatm a m ateriallar berishdan boshlanadi. Bu metod guruhning har bir a ’zosiga butun guruhning bilimlari va tajribalaridan foydalanib, o‘zining keng qamrovli nuqtai nazarini bayon etishni nazarda tutadi. Buning uchun talabalar 4 ta ldchik guruhlarga ajratiladi. Muhokama qilib chiqish uchun barcha guruhlarga bitta topshiriq beriladi. Har bir kichik guruh topshiriq ustida alohida ishlaydi. So‘ngra birinchi bilan ikkinchi va uchinchi bilan to‘rtinchi guruhlar muammo ustida birgalikda muhokama yuritishadi. Oxir oqibatda barcha kichik guruhlar birlashib, butun yaxlit guruh b o ‘lib q o ‘yilgan muammo echim ini hal etishning turli yo‘llarini, variantlarini muhokam a qilishadi. Bunday muhokam a jarayonida talabalam ing qo‘yilgan m uam mo yuzasidan bilimlari chuqurlashib, oydinlashib, boyib, kengqamrovli bo‘lib boradi. „Sindikat“ metodi G uruh uchta kichik guruhlaiga bolinadi. Bundd taklif etilayotgan topshiriq uch xil nuqtai nazardan hal etilish zarur. M asalan, uch n o ’m alum li uchta tenglamalar sistemasini echish topshirig‘i berilgan b o ‘lsin, u holda birinchi guruh masalani Gauss, ikkinchi guruh K ram er, uchinchi guruh matrisa usulidan foydalanib echadi. So‘ngra echim lar birgalikda muhokama etilib, umumlashtiriladi. www.ziyouz.com kutubxonasi G uruhdan uch talaba ajratib olinib ularga xona o ‘rtasidagi stol atrofiga o‘tirishlari va qo‘yilgan m uammoni o‘n minut atrofida birgalikda muhokama, qilishib fikr bildirishlari so‘raladi. Bu uch talaba akvariumdagi baliqlarga qiyos. Atrofda o ‘tirgan kuzatuvchilar o ‘rtadagi talabalam ing fikrlarini diqqat bilan tinglab, javoblarni to ‘g ‘ri va noto‘g‘riga ajratib yozib borishadi hamda muhokama paytida o‘zIarining qarashlarini bayon etishadi. Etarli darajada fikr bildira olmagan o ‘ rtadagi talabalar o ‘z o‘rinlarini kuchli fikr bildirgan kuzatuvchi talabalarga bo‘shatib berishadi. Har bir m uam m o yuzasidan bildirilgan fikrlar talabalar ishtirokida o‘qituvchi tom onidan umumlashtiriladi. Raqamli metodlar Guruhdagi talabalaming um um iy sonidan kelib chiqqan holda 4 x 4 x 4 , 5 x 5 x 5 yoki 6 x 6 x 6 m etodlarining biridan foydalaniladi. Masalan, 5 x 5 x 5 metodida har biri 5 talabadan iborat 5 ta kichik guruhchalar tashkil etilib, ulam ing 5 nafar sardorlari to ‘planishib qo‘yilgan m uam m oni ham korlikda m uhokam a etishadi, so ‘ngra o‘zlarining guruhlariga qaytishib sheriklariga masalaning echim ini o‘rgatishadi. Karabey texnologiyasi „Skarabey“ interaktiv texnologiya bo‘lib, u o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, m antiq, xotiraning rivojlanishiga im koniyat yaratadi, qandaydir muammoni ha! qilishda o ‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. M azkur texnologiya talaba-o‘quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqida tushuncha va tasaw urlam i aniqlash imkonini beradi. U, ayni paytda turli g‘oyalami ifodalash ham da ular orasidagi bog'liqliklami aniqlashga im kon yaratadi. Veer texnologiyasi Bu texnologiya m urakkab, k o ‘p tarm o q li, m u m k in q adar muammoli harakterdagi mavzulam i o ‘rganishga qaratilgan. Texnologiyaning mohiyati shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha bir yo‘la axborot beriladi. Ayni paytda, ulaming har biri alohida nuqtalardan m uhokam a etiladi. M asalan, ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari, foyda va zararlari belgilanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Delfi texnologiyasi Bu texnologiyaning m azm uni jamoa bo‘lib qo‘yilgan muammoning m uqobil echimlarini m aqbullik darajalari bo'yicha tabaqalashtirib, ulardan har binning m uhim yoki nomuhimJigini baholashdan, shu asosda eng yaxshi variantni tanlab olishdan iborat. Masalan, er maydonini plugda 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45 sm chuqurlikda og'darish m um kin boisin. M uayyan olingan er maydonini og‘darishda shu variantlardan qaysi bin eng yaxshi ekanligini aniqlash uchun ulardan h ar biri em i haydashga doir mavjud agrotexnik faktorlar asosida o ‘qituvchining trenerligida talaba-o‘quvchilar tom onidan baholanadi. Bunda har bir kichik guruh o ‘zlarining variantlarini taklif etishlari, so ‘ngra flkrlar umumlashtirilib eng yaxshi variant tanlab olinishi ham mumkin. T-jadval texnologiyasi Bu texnologiyadan leksiya darslari va amaliy m ashg‘ulotlaming yakuniy qismida foydalanish qulay. Bunda bir muammoni turli qarama* qarshi nuqtai nazarlardan qaraladi (ijobiy va salbiy, afzallik va kamchilik, foyda va zarar, to ‘g‘ri va noto‘g‘ri). Masalan, o'qituvchi mavzu bo‘yicha aralashtirib tuzilgan to‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblami ekranga chiqarib, bir partada o ‘tirgan talaba-o‘quvchilarga hamkorlikda ulam i jadvalga ajratib yozishlarini, so‘ngra yozilgan varaqlarini yondosh partad ag i tala b a-o ‘q u v c h ila r bilan alm ash tirib q o ‘shim chalar qilishlarini taklif etadi. Ish yakunlangach to ‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblar ajratib yozilgan jadval ekranga chiqariladi. T a lab a -o ‘quvchilar o ‘zlarining javoblarini ekrandagi jadval bilan taqqoslab tegishli xulosalaiga kelishadi.
Bu usul talaba-o‘quvchida bilimlami o‘zlashtirish bo‘yicha o ‘z-o ‘zini nazorat qilish, darsdayoq tegishli ma’lumotlami egallab olishga intilish, axborot resurslari ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalarini shakllantiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Zigzak siniq chiziq, ilonizi, egri-bugri m a’nolarini anglatadi. T a’lim da zigzak m etodining mohiyati b ir guruh tom onidan o ‘rganib bo‘lingan o ‘quv materialining, hali uni o ‘rganmagan boshqa guruhga taqdim etilishidan iborat. „Zig-zak“ usulining bir m uncha afzalliklari bor. Xususan, ushbu usulni q o ilash orqali talabalar jam oa b o ‘lib ishlash ko‘nikmasini hosil qiladi va m avzuni o‘zlashtirishga ketadigan vaqt tejalib, qisqa vaqtda katta m aterialning o ‘zlashtirishiga erishiladi. Ushbu usulning ketma-ketligi quyidagicha amalga oshiriladi: — talabalar odatdagidek, bir qancha guruhlarga bo‘linadi; — har bir guruhga mavzu bo‘yicha bitta savol tarqatiladi (savollar guruhdagi har bir ishtirokchiga bittadan berilishi lozim); — guruh a ’zolari shu tarqatilgan savolni belgilangan vaqtda o‘rganib oladilar; — har bir guruhga etakchi saylanadi va ular tarqatilgan m atnni o‘rganishda, ulam ing mohiyatini teran tushunishda shu guruhda etakchilik qiladi; — lidem ing fikri guruh a ’zolari tomonidan toMdirilishi, qo'shim - chalar va o ‘zgartirishlar kiritilishi mumkin; — m atnlar guruhda to ‘liq o ‘rganilib b o ‘lganidan keyin ular guruhlararo almashtiriladilar; — endi ushbu guruhlarda yangi savollar o ‘iganiladi; — bu savollar ham o‘rganilib bo‘lingach, ular yana almashtiriladi; — guruhlarda barcha savollar o‘rganilgancha ushbu jarayonlar takrorlanadi; — bir-birining bilimini baholash va o ‘zlashtirilganIik darajasini aniqlash uchun guruhlar bir-biriga ketma-ket ravishda savol berib boriladi; — savol qaysi guruhga tashlangan bo‘lsa, birinchi shu guruh a ’zolari javob berishlari mumkin, boshqa guruh a ’zolari qo‘shim cha qilib borishga haqli. Ushbu usulning „Aqliy hujum“ usuliga nisbatan farqi, bu erda talabalaming bilimlari baholanadi. Mazkur usulni o'rganish uchun talabalar 3 guruhga yoki 6 guruhga bo‘linadilar. Chunki mavzu 3 tasavolgabo‘lingan. www.ziyouz.com kutubxonasi Davra suhbatida m a’ruzachi o ‘qituvchi bosh tashkilotchi bo‘lib qoladi. Davra suhbatlari ko‘pincha talaba-o‘quvchilarga tanish yoki yaqin mavzularda o'tkaziladi. Davra suhbati mavzulari, rejalari, savollari talaba-o‘quvchilarga aw aldan bir necha kun oldin tarqatiladi. Talaba-o‘quvchilar uchun mustaqil tayyorgarlik ko‘rishga, ulami bir-birlari bilan aw aldan o ‘zaro fikr almashishga, kutubxona, internetdan ayrim ma’lumotlami to‘plash, qayta ishlash, kichik matn tuzish imkoniyati yaratiladi. Davra suhbatining afzalligi shundaki, har bir talaba-o‘quvchi individual tayyorgarlik ko‘radi. H ar ikki tom on davrani o‘tkazishga tayyorgarlik bilan keladi. Suhbatni o ‘qituvchi, goho lider talaba-o‘quvchi olib borishi mumkin. Davra suhbatlari oldindan dasturlangan dars jadvali asosida olib borilishi mumkin. Davra suhbatining yana bir afzalligi shundaki, har bir talabao‘quvchi o‘z bilimini, og‘zaki nutqini, shaxsiy fikrini emin-srkin namoyish etishiga muhit yaratiladi. Talaba-o‘quvchi va o ‘qituvchining shaxsiy ma’suliyati oshadi, ham o ‘qish, ham o ‘rgatish yonma-yon davom etadi. Materialni o ‘qish, o ‘rganish, o ‘zaro fikr almashishga, o‘zlashtirishga motiv oshadi. Bilimni olish, uning o ‘zlashtirilishi kafolatlanadi. „Afojaro“ metodi Bu metod amaliy mashg‘ulotlar uchun qulay. O datdan tashqari, hattoki favquloddagi vaziyatlarda qilinadigan hatti-harakatlarni talabalaiga o‘rgatish maqsadida bu m etoddan foydalaniladi. Masalan, tug‘ayotgan sigiming buzog‘i teskafr keldi, yurak to ‘xtash arafasida nima chora ko‘rish kerak va hokazo. Bunday m uam m olam i hal qilish yo‘llarini o ‘rganishda m ojaro m etodidan foydalanilsa, talabao‘quvchilaming fikrlari faollashib qisqa vaqt ichida to ‘g‘ri qaror qabul qilish, ishni to‘la, tez va chaqqon bajarish sifatlari shakllanadi. Munozara metodi Disput — bu ikki yoki ko‘proq kishilaming keskin chegaralangan qoidalar doirasida og‘zaki olib boriladigan bahsi, munozarasi, masala talashuvidir. Disput mavzusi tayyorgarlik ko‘rish uchun o ‘tkazishdan oldin talaba-o‘quvchilarga m a’lum qilinadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Talaba-o‘quvchiIarga bilim berishga m o‘lja!langan disputda kamida bitta rais va ikki guruhning h ar biridan bir nafardan so‘zlovchi qatnashadi. D isputni ochuvchi birinchi talaba qo‘yilgan taklifni m a’qullab chiqsa, ikkinchisi unga qarshi chiqadi, ya’ni opponent b o ‘ladi. So‘zlovchilarga 10 m inutdan, har ikki guruhdan ikkitadan ortiq bo‘lmagan qo‘shim cha qilishga chiqadigan talabalaming har biriga 5 m inutdan vaqt beriladi. Ikki m arta so‘zga chiqishga ruxsat etilmaydi. So‘zga chiquvchilam ing barchasi raisga murojaat etishadi va uning qarori qat’iy boMib, disputning mavzudan chetga chiqib ketmasligini nazorat qiladi. Munozaralar o‘tkazish texnologiyasi M unozaralam i tashkil etish va o ‘tkazish tashkilotchidan judajiddiy tayyorgarlikni, ijodiy m uhit yaratishni talab etadi. 0 ‘qituvchi Ugandan m unozaraning mavzusini, uni o‘tkazish rejasini, vaqtlarini talaba-o‘quvchilar bilan o‘zaro kelishib oladi. Talaba-o‘quvchilarga o ‘quv yili boshlanishida munozara mavzulari rejasi e ’lon qilinib, ularga etkaziladi. Ulaming tayyorgarlik ko‘rishlari uchun vaqt beriladi. M unozara muhokamasiga m a’muriyat, mahalla faollari, m a sh h u r m utaxassislar ta k lif etiladi. M unozaraning boshlovchisi tayinlanadi. Boshlovchi juda keng qamrovli bilimga ega bo‘lishi kerak. M unozara davrida vujudga keladigan muammoli masalalar, ayniqsa, chigal fikrlar bo‘yicha ulam i chuqur tahlil qilish qobiliyatiga ega ek sp ertlar tak lif etiladi. M u n o zaran i olib borganda uning ishtirokchilarini qiziqtirib, qovushtirib, boshqarib, zaruryo‘llanmalar berib borish m uhim ahamiyat kasb etadi. Aynan munozara jarayonida to‘g‘ri xulosalar chiqarish juda katta m a’suliyat talab etadi. M unozaralar mavzuga qiziqish bildirgan guruhlarni qo'shib, aksincha hollarda esa, ulami guruhlarga bo‘lib, zarur bo‘lgan ayrim xollarda katta zallarda, katta auditoriyalarda olib boriladi. Munozaralar demokratik, oshkoralik, tenglik, samimiylik, hamkorlik ham ijodkorlik, bir-birini q o ‘llash ruhiyatida olib borilishini ta ’minlash yaxshi natijalar beradi. M unozara erkin fikr yuritishni, o‘z shaxsiy pozisiyasida turishga o‘rgatadi. Eng m uhim i, talaba-o‘quvchini mustaqil mutolaaga, ñkr almashuv orqali uzluksiz o‘z bilim va malakasini oshirishga olib keladi.