Ichki audit asoslari Reja

1.1-rasm. Ichki audit xizmat tizimini tashkil etish tadbirlari⁶

Ishlab chiqilgan rasmga izoh beradigan bo‘lsak, bunda buxgalteriya hisobini yuritish tartibini, saqlanishini, xo‘jalik moliyaviy operasiyalarining O‘zbekiston qonunlariga bo‘ysinishni, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy hisobotlarida to‘liq va aniq aks ettirilganligini tekshiriladi. Ekspertiza oxirida auditorlik hisoboti tuziladi.

Auditorlik faoliyati bu tadbirkorlik faoliyati bo‘lib, u xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotlarini, to‘lov hisob hujjatlarini soliq deklarasiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni mustaqil tekshirishga qaratilgan faoliyatdir.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda ish olib borayotgan o‘z ichki auditorlarini faoliyatini takomillashtirish va ish samaradorligini oshirish uchun quyidagi:
- moliyaviy hisobotlari va daromadlari to‘g‘risidagi deklarasiyalarni tuzish va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning aktivlari va passivlarini baholash;
- moliya, soliq, bank va boshqa xo‘jalik qonunchiligi bo‘yicha maslahatlar berish;
- kadrlar malakasini oshirish va ularni mavjud yangiliklar bilan bilim va ko‘nikmalarini boyitib borish maqsadida qayta o‘qitish kabi faoliyatlarni amalga oshiradi.
SHuningdek, ichki auditorlar faoliyatiga bog‘liq bir qancha omillar mavjud:
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatini ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit amalga oshirilishi natijalari bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini takomillashtirishga doir takliflarni tayyorlash hamda aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt boshqaruv organlariga o‘z tavsiyalarini berish va ularni bartaraf etilishini nazorat qilish;
- ichki auditni amalga oshirish mobaynida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish uchun xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning hujjatlarini jumladan, rahbar buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob kitoblar, zarur hujjatlarning tasdiqlangan nushalari va boshqa hujjatlarni hamda ushbu masalaga taaluqli xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar mansabdor va mas’ul shaxslaridan og‘zaki va yozma tushuntirishlar olish huquqidan foydalanish;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ektlari o‘rtasida tuziladigan xo‘jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o‘tkazish kerak bo‘lsa, natijaviy prognozlashtirishni amalga oshirish va uni rahbariyatga etkazish;
- ichki audit xizmati xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar Kuzatuvchi kengashiga bevosita bo‘ysinish bilan bir qatorda ichki audit xizmati rahbarini va uning xodimlarini lavozimlarga tayinlash va egallab turgan lavozimidan ozod etish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar Kuzatuvchi kengashining qarorlari bo‘yicha ularga ish haqi miqdorini va boshqa to‘lovlarni belgilashda mustaqildir.
Ichki audit xizmatining vazifalari sifatida quyidagi:
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati ichki nazoratini amalga oshirish;
- moliyaviy hisobotlarning (har oyda, har chorakda, har yilda) auditini o‘tkazish hamda favqulotda yuzaga keladigan vaziyatlar va hodisalarni aniqlash;
- buxgalteriya hisobi va operasiyalar nazorati hamda ma’muriy nazorat tizimlari mosligini baholash;
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini amaldagi qonunlar, qoidalar va yo‘riqnomalarga muvofiqligini baholash kabilarni e’tirof etish mumkin.
SHuningdek, ichki audit maqsadi sifatida, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining qonuniy va me’yoriy hujjatlarga va kasb faoliyati standartlariga rioya etishini nazorat qilish, tomonlar manfaatlari o‘rtasidagi nizolarni bartaraf etish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar amalga oshirayotgan operasiyalarning xususiyatlari va ko‘lamlariga mos ishonchlilikni ta’minlash hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatidagi xatarlarni kamaytirish yo‘llaridan iboratligini qo‘shimcha qilish ichki audit maqsadini takomillashtiradi.
Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi - bu xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni buxgalteriya hisobotlarining haqiqiyligini aniqlash va ular tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy xo‘jalik operasiyalarini me’yoriy hujjatlarga to‘g‘ri kelishini tekshirishdan iborat.
Auditor moliyaviy hisobotlarining to‘g‘ri tuzilganligi bilan bir qatorda quyidagilarni tekshiradi:
- hisobotlarning aniqligini ta’kidlash yoki ularning noaniqligi to‘g‘risida maslahat berish;
- buxgalteriya hisobida qarzlar, daromadlar va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy natijalarini tekshirilayotgan davrda to‘liq, aniq va haqiqiy ko‘rsatilganligini tekshirish;
- buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotlarni tuzishni tartibga soluvchi qoidalarga, me’yoriy hujjatlarga hamda qonunchilikka amal qilinganligini, shuningdek, aktivlar, majburiyatlar va o‘z kapitalini baholash usullariga rioya etilganligini nazorat qilish;
- o‘z asosiy va aylanma mablag‘larini, moliyaviy zahiralarini hamda qarz mablag‘laridan yaxshiroq foydalanish buyicha takliflar berishdan iborat.
Auditorning vazifalari – buxgalteriya balansining va boshqa moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri tuzilganligi hamda tushuntirish xatlarida ma’lumotlar aniqligini auditorlik tekshiruvi orqali yoritishdan iboratdir.
Ichki auditning asosiy vazifalariga quyidagilar:
- har yili korxonaning Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga muvofiq tekshirishlar o‘tkazish yo‘li bilan ichki auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlari bo‘yicha);
- tuziladigan xo‘jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan ekspertiza o‘tkazish;
- buxgalteriya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning tarkibiy bo‘linmalariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, korxona qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo‘yicha maslahatlar berish;
- texnik topshiriqlarni ishlab chiqishda, tashqi auditorlik tashkilotlarining takliflarini baholashda hamda auditorlik tekshirishlarini o‘tkazish uchun tashqi auditorlik tashkilotini tanlash bo‘yicha tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning Kuzatuv kengashiga ko‘maklashish kiritilgan⁷. SHuningdek, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardagi ichki auditning asosiy vazifalariga qo‘shimcha sifatida, kunlik xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar operasiyalarini to‘g‘ri amalga oshirilganligini tekshirish va uni nazorat qilishni qo‘shish lozim.
Ichki auditorning asosiy vazifasi xodimlarga iloji boricha o‘z ishlarini yuqori darajada samarali bajarishga yordam berish, buxgalteriya ma’lumotlari va ularning ishonchliligini tekshirishdan iborat.
Auditor bunda quyidagilarga:
- hisobotda hamma aktivlar va passivlar ko‘rsatilganligi;
- hisobotda barcha hujjatlardan foydalanilganligi;
- haqiqatdagi mulkni baholash usuli xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar buxgalteriya hisobi siyosatida belgilangan usulidan qanchalik farq qilishiga e’tibor qaratilishi lozim.
Auditor moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda soliqqa tortilgan foyda to‘g‘ri hisoblanganligini tekshiradi.
Auditor asosiy maqsadga erishish va xulosa berish uchun quyidagi:
- hisobotning bir biriga mos kelishi - ya’ni hisobotda umuman uning oldiga qo‘yilgan talablarga javob berishi, hamda bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan axborotdan holis bo‘lishi;
- asoslanganlik - ya’ni ko‘rsatilgan summalarni hisobotga kiritish uchun asos borligi (hamma tovar moddiy zaxiralar hisobotda ko‘rsatilgan va ular balans tuzilgan kunda mavjud bo‘lishi);
- yakunlanganlik ─ ya’ni, hisobotga hamma summalar kiritilganligi, shuningdek, barcha aktivlar va passivlar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga tegishliligi (barcha mavjud tovar moddiy zahiralar sanalgan va buxgalteriya balansiga kiritilgan bo‘lishi);
- baholash ─ ya’ni barcha mablag‘lar to‘g‘ri baholangan va xatosiz hisoblanganligi kabi savollarga javoblarni o‘z fikrlari bilan shakllantirishi kerak.
Ushbu ko‘rib o‘tilgan tadbirlarning barchasi ichki audit xizmat tizimining maqsad va vazifalarini belgilab beradi.
Ichki audit tekshiruvini o‘tkazishda uning samaradorligini oshirish uchun quyidagi bosqichlarni amalga oshirish lozim:
1.Tekshiruv ishlar xajmini aniqlash va auditni rejalashtirish bosqichi.
Ichki audit hajmi harakatdagi qonunchilik, auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy tizim hujjatlari hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar rahbariyati bilan kelishilgan shartlar asosida aniqlanadi. Auditor tekshiruv ob’ekti va moliyaviy xo‘jalik faoliyati bo‘yicha har tomonlama etarli tasavvurga ega bo‘lishi, jumladan, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda buxgalteriya hisobi va ichki nazorati qanday tashkil etilganligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmog‘i lozim.
Audit o‘tkazish bosqichlari bo‘yicha auditning hajmi quyidagilarni:
- ikkilanishga sabab bo‘layotgan alohida xo‘jalik jarayonlarining mavjudligini va hujjatlashtirishning to‘g‘riligini tekshirish:
- pul mablag‘larini, alohida turdagi tovar moddiy qiymatliklarini yo‘qlamadan o‘tkazish imkonining mavjudligi;
- buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida xo‘jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy holatini taxlil qilish;
- analitik va sintetik hisob ma’lumotlarining bir-biriga to‘g‘ri kelishini hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ekt daromad va xarajatlarini hisobot davrida to‘g‘ri ko‘rsatilganligini tekshirish;
- qabul qilingan hisob siyosatining iqtisodiy samaraliligini baholashni o‘z ichiga oladi.
2. Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash hamda auditorlik dalillarini to‘plash.
Auditor tekshirayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektda qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimiga baho berishi kerak. Bu moliyaviy hisobotlar aniqligiga ta’sir etuvchi xatolar vujudga kelish ehtimolini aniqlashi lozim. Baholash asosida auditorlik jarayonining mazmuni, masshtabi va soni aniqlanadi.
Auditor o‘z tekshiruvi jarayonida dalillar to‘playdi. Bu dalillar moliyaviy hisobotlar amaldagi qonunchilik va buxgalteriya hisobi me’yoriy hujjatlariga amal qilingan holda tayyorlanganligini isbotlashi kerak.
3.Auditorlik hujjatlarini rasmiylashtirish hamda auditorlik hisoboti va xulosasi.
Muhimi auditorlik dalillari hujjatlashtirilgan bo‘lishi kerak. Zaruriyat tug‘ilganda auditorlik jarayoni uchun ish hujjatlari (vedomostlar, sxemalar va boshqalar) tuzilgan bo‘lishi kerak. Auditorlik hujjatlari auditorning mulkidir, ammo ulardagi axborot konfidensial bo‘lib, uni mijozning roziligisiz foydalanish va ovozga qo‘yish mumkin emas.
Auditor tekshiruv natijalarini auditorlik hisobotida aks ettiradi. Moliyaviy hisobotlarni to‘g‘riligini belgilashda ularni harakatdagi qonunchilik va me’yoriy hujjatlarga mos kelishiga e’tiborni qaratishlari zarur.
Audit vakolati shaxslarning xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda amalga oshirilayotgan buxgalteriya hisobi va hisobotlarini to‘g‘ri yuritish, ularning me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi, asoslanganligi, moliyaviy hisobotlar yuritilishiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘ri kelishini aniqlashda o‘tkaziladigan moliya hujjatlarining ekspertizasi va tahlilidir.
Auditorlik tekshiruvi muvaffaqiyatsizlik xatarini kamaytirish uchun auditorlar o‘z imkoniyatidan kelib chiqib, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni ishonchli baholash kriteriyasiga ega bo‘lishi kerak. Tekshiruv rejasini noto‘g‘ri tanlashi esa muhim moliyaviy va ma’naviy yo‘qotishlarga olib kelishi hamda auditor jamoasining obro‘siga ziyon etkazishi mumkin.
Auditorlik tekshiruv rejasini tanlashdagi asosiy bosqichlar quyidagilardan iborat:
-auditorlik tekshiruvi maqsadini aniqlash, raxbarlarning xususiyatlarini oydinlashtirish va auditning sermehnatliligini va qiyinligini oldindan baholash;
-audit natijalari to‘g‘risidagi oldingi ichki audit hisobotlari va tashqi auditor xulosalarining sharxlari bilan tanishishi;
-xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va uning filiallarining soliq organlari, banklar, hamkorlar, aksionerlar bilan uzaro munosabatlari xarakteri va muammolarni aniqlash;
-hisobotni analitik tekshirish hamda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi va hisobotlarning holati, joriy va kelgusi davr muammolari bilan dastlabki tanishuvi;
- auditorning ish bajarish bo‘yicha zarur xodimlari mavjudligi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning tarmog‘ini yaxshi bilishi nuqtai nazaridan baholash lozim.
SHuni ham ta’kidlash kerakki, tekshiruv natijalari samarali bo‘lishi uchun auditor xo‘jalik sub’ektining tadbirkorlik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki va tashqi omillarni aniqlashi shart.
Tashqi omillarga makroiqtisodiyot va tarmoq omillari kiradi.
Makroiqtisodiy omillar:
- asosiy faoliyat (o‘sish, pasayish), xalqaro savdo, tarif to‘siqlari, soliqqa tortishdagi o‘zgarishlar, chet el bozorlariga bog‘liqlik valyuta kursini tebranishi, tashqi nazorat tizimi, davlat siyosatini o‘zgarishi, foiz stavkalarini xo‘jalik yurituvchi sub’ekt barqarorligiga ta’siri, iste’molchi likvidligiga ta’sir ko‘rsatuvchi iqtisodiy omillar, qimmatli qog‘ozlar indeksini o‘zgarishi va mulkchilik bozorini rivojlanishi.
Tarmoq omillari:
- tartibga solish muhiti (yangi yoki kutilayotgan qonunchilik dalolatnomalari, masalan baholar ustidan yoki atrof muhitni ifloslanishi nazorati);
- iqtisodiy sharoitlar (tarmoqni qisqartirishi yoki kengayishi, yuqori tavakkalchilikli tarmoqlarning vujudga kelishi, jiddiy baho raqobati, faoliyat uzluksizligi va mavsumiyligi);
- mehnat (mehnat muammolari, oddiy bo‘lmagan mehnat siyosati, tarmoq bo‘ylab ishsizlik, tarmoq bo‘yicha ish haqi darajasi, ma’lum kasb xodimlari etishmasligi, malakasi).
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish omillari quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
A. Umumiy masalalar:
- xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tarixi, biznes tarkibi, ishlab chiqarish faoliyati turlari, biznesning tezda kengayishi, mavjud va extimoli bor kelishmovchiliklar, rahbariyatning o‘z xo‘jalik yurituvchi sub’ekti va tarmoq haqidagi fikri, rahbariyatning rivojlanish natijalari va tendensiyalari haqidagi fikri, rahbariyatning asosiy yumushlari, audit o‘tkazishni kutishlari.