İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

gətirilm işdi.  Ş ə h ə r d ə   ayrı  vəziyyətin  şahidi  olub  döyiişdən 
im tin a  e td ik lə ri  ü ç ü n   Sovet  v ə   e r m ə n i  q o şu n ları  onları 
t ə rk s ila h   e td ilə r.  M o l o k a n l a r d a n   a lın a n   s ilahlar  növbo 
gözləyən  e r m ə n i  "könüllülərinə"  paylandı.  Vəziyyəti  belə 
g ö rə n   "Müsavat"  lid erləri  d a h a   çox  hisslərin  t ə ’siri  a ltın d a  
h ə r ə k ə t  
ed ə n  
m ə h ə llə  
" qoçularından" 
fərqli 
o lara q , 
əhalini  xilas  e t m ə k   ü çün  İnqilabi  M ü d a f iə   K om itəsinin 
u l t im a tu m u n u   q əb u l  e td ilə r.  M .R ə s u lz a d ə   qeyd  e d ir  ki, 
M a r t 
h a d is ə lə rin d ə k i 
m üvəffəqiyyətsizliyin 
ən 
böyük 
səbr'bi...  c a m a a tım ız ın   başsızlığı,  o  v a x ta   q ə d ə r   bildiyi 
c a m a a t  
x a d im lə rin ə   və 
siyasi 
firq ə  
rə is lə r in ə  
deyil, 
q e y ri-m ə s’ul  a d a m l a r a ,  ə q lin d ə n   ziyadə  hissiyyatına  tabe 
şəxslərə 
uyduğu 
olm uşdur". 
M a r tın  
31-də 
dan ışıq lar 
a p a r m a q   üçün  m ü s ə lm a n   n ü m a y ə n d ə lə ri  Sovetin  İcraiyyə 
K o m itə s in ə   g əld ilər.  İnqilabi  K o m itə n in   u lt im a t u m u n u n  
qəbul 
e d ilm ə sin ə  
b ax m a y a ra q , 
İcraiyyə 
K o m itə s in d ə  
A .C a p a r id z e  
ilə 
a p a rıla n  
d anışıqlar 
h e ç  
bir 
n əticə 
v e r m ə d i  və  d a n ış ıq la rd a n   q a y ıd a r k ə n   m ü s ə lm a n   h e y ’ətin- 
d ə n   üç  n ə f ə r  y o ld a  g ü llələndi...89
M a r tın  
31~i 
s ə h ə r ə  
yaxın 
b ü tü n  
e rm ə n i 
hərbi 
d ə s tə lə rin in   başçıları  və  silaha  sarılan  e rm ə n i  ziyalıları 
İnqilabi  K o m itə n in   q ə r a r g a h m a   gəldilər.  Q ısa  t ə ’lim a td a n  
sonra  bu  d ə s t ə lə r   m ü s ə lm a n   m ə h ə llə lə r in ə   göndərildi. 
S ə n ə d d ə   g ö stərilir  ki,  "Yaxşı  silahlanm ış  v ə   t ə ’lim  gö rm ü ş 
e r m ə n i 
əsgərləri... 
m ü sə lm a n la rın  
e v lə rin ə  
soxulur, 
sakinləri  ö ld ü rü r,  o n ları  x ə n c ə r  və  süngü  ilə  doğrayır, 
uşaqları  y a n a n   ev lərin  içiııə  atır,  üç-dörd  g ü n lü k   u ş aqları 
s ü n g ü lə rin   u c u n a   keçirirm işlər".  M ü sə lm a n   q a d ınlarını 
d a h a   ağır  f o r m a d a   q ə tl  e d ird ilə r.  Arxiv  fo n d la rın d a k ı 
s ə n ə d lə r  təsdiq 
e d i r   ki,  şə h ə rin   t ə k c ə   bir  y e rin d ə n  
qulaq ları,  b u ru n la r ı 
kəsilm iş,  q arın la rı  yırtılmış,  cinsi 
o rq a n la rı 
d o ğ ra n m ış  
57 
m ü s ə lm a n  
q a d ın ın ın  
meyidi
tapılm ışdır. 
Çoxlu 
g ə n c  
qadın ları 
diri-diri 
divara
m ıxlam ışlar.  Q a çıb   ca n ın ı 
q u r t a r m a ğ a   çalışan 
əhalini
gülləyə 
t u t m a q  
üçün 
ə v v ə lc əd ən  
^əhərin 
m ü vafiq 
y e r lə rin d ə   p u le m y o tç u la r  q o y u lm uşdu.9 
Q ə r a r g a h ı   ko- 
m issar  M a r tık y a n ın  
e v in d ə   yerləşən,  N . A n a n ç e n k o n u n
başçıhq 
etdiyi 
"bolşevik 
dəstəsi" 
M arinski, 
Bazarnı, 
Nikolayevski  k ü ç ə lə rin d ə ,  "Metropol"  m ehm anxanası  və 
"Kaspi" 
qəzeti 
re d ak siy asın d a 
yerləşdirilmişdi. 
B unlar 
həm  liman  t ə r ə f ə   q aç an ları,  h ə m   də  İçəri  ş ə h ə rd ə n  
çıxmaq 
istəyənləri 
m ə h v  
edirdilər. 
D ig ər 
m üsəlm an 
rnəhəllələri 
m ə h v  
e d ild ik d ə n  
sonra, 
rnartın 
31-də 
axşamüstü  İçəri  Ş ə h ə r  əm əliyyatına  başlanıldı.  Q alanın 
alınması  əm əliyyatında  N .A n a n ç e n k o   başda  olm aqla,  gənc 
Suren  Şaum yan,  Ovçiyan,  Q alstyan,  Sarkis,  Q aber-K ori, 
A rta k ,  M a n u ç a ro v ,  A k o p o v   və  b aşq a  "qırmızı  qvardiya- 
çılar" 
fəal 
iştirak 
etd ilə r. 
M ü səlm an  
meyitlərinin 
yandırılması  v ə   iyrənc  f o r m a d a   t ə h q ir  edilm əsinin  erm ə ni 
ziyalıları  və  kilsə  xad im ləri  tə rə fin d ə n   törədildiyini  təsdiq 
edən 
o n la rc a  
sə n ə d  
m ö v cuddur. 
F ö v q ə l’ad ə  
istintaq 
komissiyası  sə d rin in   Ədliyyə  Nazirliyinə  təqdim   etdiyi 
nıə’ruzəsində  göstərilir:  "Nikolay  küçəsilə  hücum a  keçm iş 
crm əni  ə s g ə rlə rin ə   başlıca  o lara q   erm əni  ziyalılarının 
nü m ay ən d ə ləri  rə h b ə rlik   ediblər.  Belə  d ə stə lə rd ə n   biri 
evə  girib  sə k k iz   q adın  və  uşağı  güllələm işdir.  Başqa 
dəstə  F a rs   k ü ç ə s in d ə   B ala  Ə h m ə d   M uxtarovun  evinə 
girərək,  d o q q u z   ziyalı  m üsəlm anı  küçəyə  çıxarmış  və 
kilsə  m e y d a n ın d a   güllələm işlər,  m eyitlərin  ikisini  "Da- 
ğıstan"  m e h m a n x a n a s ın ın   alovu  içinə  atmışlar".91
Beləliklə,  üç  g ü n ü n   (18-21  m a r t )   30  m a rt  -  1  aprel 
qətl  və  q a r ə t l ə r i n d ə n   so n ra   F ö v q ə l’a d ə   istintaq  Komis- 
siyasının  üm u m iləşd ird iy i  h e s a b a tın a   görə  Bakıda  əksin- 
qilabçı  adı 
ilə 
12  m in  
tü rk -m ü s əlm an  
əhalisi 
q ətlə 
vetirildi,92  M a r t   q ırğ ın ın d a n   so n ra  ş əh ə rd ək i  vəziyyəti 
təsvir  e d ə r ə k   m e n ş e v ik   q ə z e t i ." N a ş   qolos"  yazırdı:  "Ilər 
yerdə  m eyitlər,  qıc  olm uş,  eybəcər  hala  salınmışdı.  T əz ə 
Pir  m əscidinin  y a n ın d a   ağır  m ə n z ə rə   var.  Məscid  a tə şd ə n  
zərər  çə k m işd ir.  Z iy a rə tg a h ın   təh q iri  geniş  kütlələrin 
qəlbini  ağrıdır,  m e y itlə r  onları  d a h a   çox  həyəcanlandırtr... 
N ifrət  və  t ə h q i r   z ə h ə r in in   necə  dərinliyə  işlədiyi  hiss 
olunur.  Bu  düşm ənçiliyi  a r a d a n   qald ırm aq ,  bu  nifrətin 
qəzəbli  in tiq a m  
h issinə  çevrilməsinin  qarşısını  alm aq 
üçün  çox  iş  g ö r m ə k   lazım  gələcəkdir."9 
M a rtın   31-də

---