İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

A p r e l d ə  
a n t i t ü r k ,  
o h val-ruhiyyə 
ş ə r a i tin d o  
Seym 
toplan d ı.  İc la sd a   çıxış  e d ə n   A .S e re te li  əm in   o ld u ğ u n u  
bildirdi  ki,  Z a q a f q a z i y a   o r d u s u   u ğ u rla   tü r k l o r ə   qarşı 
d a y a n a   bilo cək d ir.  Ö z  m övqeyini  doyişən  Ş .R üstəm bəyov 
indi  h ə r b i  o m ə liy y a tla rın   d a v a m   e td irilm ə s in in   əleyhino 
çıxır  v ə   m ü n a q i ş ə n i   dinc  yolla  həll  e t m ə k   üçün  bü tü n  
v a s itə lə r ə   əl  a tm a ğ ı  tə k lif  ed ird i.  Seymin  q e y ri-m üsolm an 
çoxluğu  T ü rk iy ə y o   m ü h a r i b ə   e ’lan  e tm ə y in   l e h in ə   səs 
verdi.
H ə lə   1918-ci  il  a p r e lin   4 -d ə   Seymin  iclasında  m ü s ə lm a n  
frak siy asın a  m ü r a c i ə t   e d ə n   m en şe v ik   fra k siy a sın m   üzvü 
V .C u q e li  qeyd  e td i   ki,  yalnız  rus  inqilabi  h ü d u d l a r ı n d a  
m iiso lm an lar  a z ad lıq   ə ld ə  e d ə   b ilə rlə r .77  B u n u n la   da  o, 
m ü sə lm a n   d e m o k ra tiy a s ın ın   t u t d u ğ u   t ü r k p ə r ə s t   m övqc- 
yinin  təhlü k o li  o lm a sı  h a q q ın d a   fra k siy a n ın   fikrini  bir 
d a h a   v u rğ u la d ı. 
G ü r c ü  
m e n ş e v ik lə r in in  
fikrinco 
türk 
q o ş u n la rın ın  
g ə lm ə s in i 
şad lıq la 
gözləyən 
"Müsavat" 
partiyası  n ü m a y ə n d o lə ri  d a h a   çox  t ə n q i d ə   tu t u ld u .  C avab 
n itq in d ə   m ü s ə l m a n   fraksiyasının  m e n ş e v ik   üzvü  S.A ğa- 
malıoğlu 
Seym 
üzvlərini 
m ü s ə lm a n  
d e m o k ra tiy a sın ı 
C ənubi  Q a fq a z   d e m o k ra tiy a s ı  s ı r a la r ın d a n   a y ırm a m a ğ a  
çağırdı  və  qeyd  e td i  ki,  tü r k   q o şu n la rı  basq ın   edorsə, 
başqa  m illətlərin   d e m o k ra tiy a s ın ın   m ə n a f e y in d ə n   d a h a  
çox,  m ü s ə lm a n   d e m o k ra tiy a s ın ın   m onafe yi  z ə r ə r   çoko- 
cokdir.
H ə m in   iclasda 
çıxış 
e d ə n  
M ü sa v a t 
partiyasının
n ü m a y ə n d ə si 
Ş .R ü stəm b o y o v  
bildirdi 
ki, 
"... 
on u n  
fraksiyası  in an ır  ki,  T ü rk iy ə   Z a q a f q a z iy a   dövlətçiliyini 
d a ğ ıtm a q  
is tə m ə y o c ə k  
v ə  
Z a q a fq a z iy a  
h ö k u m ə tin i
t a m a m il ə   m ü d a fio   e d ə n   m ü s a v a tç ıla r  m ü h a rib ə y ə   səs 
v e r ə c ə k   v ə   on a  b ü tü n   qü v v ələrilə  k ö m ə k   g ö s tə rə c ə k d ir" .78 
Lakin, 
t ü r k p ə r o s t  
m öv q ey ə 
m ü n a s ib o td ə  
m üsolm a n 
fraksiyası  üzvləri 
a r a s ı n d a  
yekdillik  yox  idi,  b u n d a n
əlavə  h a d is ə lə rin   so n ra k ı  gedişi  g ö stə rd i  ki,  A z ə rb a y c a n  
h ö k u m ə ti  y a r a d ı la r k ə n   t ü r k lə r   m üəyyən  təzyiq  göstor- 
m işd ilər.79  Bu  isə,  A z ə r b a y c a n d a   d e m o k r a t ik   p ro s e slə rə  
tozyiq  g ö s t ə r m ə k d ə n   b aşq a  bir  şey  deyildi.
T ü rk iy o   hərbi  əm əliyyatı d a v a m   e td irird i.  1918-ci  il
aprelin  14-də  t ü r k   q o şu n la rı  Ə r d ə h a n ,  Q a r s   v ə   B a tu m u
t u td u la r . 
Bu 
d övrdə , 
B akıdakı 
m a rt 
hadisələri 
ilə 
ə l a q ə d a r   o la ra q ,  C ənubi  Q a fq a z d a   siyasi  vəziyyət  son 
d ə r ə c ə   gərg in lə şd i.
§  4.  1918-ci  ilitı  yazı: 
Azərbaycan  xalqının  soyqırımı. 
Zaqafqaziya  Respublikasımn  dağılması
1918-ci  ilin  y a n v a r ın d a n   m a rtın a   q ə d ə r  bolşeviklər  və 
bir 
sıra 
e r m ə n i 
milli 
p artiya la rın 
m ü səlm an   qırğını 
t ö r ə t m ə k  
ü ç ü n  
m ü x təlif 
fitn ək a rlığ a 
əl 
atır, 
Sovet 
o rq a n la rı  B a k ın ın   idarəçiliyində  həlledici  postları  erm ə - 
nilərin  ixtiy a rın a  verird i.
A z ə rb a y c a n ın   q abaqcıl  xadim ləri  gözlənilən  təhlükənı 
irə lic ə d ə n  
d u y u rd u la r . 
Birinci 
dünya 
m üharibəsinin 
so n la rın d a   Q a f q a z ı n   x ristian  əhalisi  m əqsədyönlü  şəkildə 
s ila h landırılırdı.  M a r t   qırğm ları 
ə rə fə sin d ə   R us  Milli 
Ş u ras ın m   C ə n u b i   Q a fq a z   xristian  əhalisinə  m üraciəti 
e ’lan  edildi.  M ü r a c i ə t   m a rt  ayının  11-dən  18-nə  q ə d ə r
19-25  yaşlı 
b ü tü n  
ru s  g ənc lə rinin 
hərbi 
səfərbərliyə 
alındığı  bildirilirdi.  H ə rb i  səfərb ərlik   m a rt  ayının  31-də 
b a ş a   ç a tm a lı  idi.80  Q a fq a z   cəbhəsinin  ləğv  olunması 
n ə tic ə s in d ə   v ə t ə n ə   qayıdan  rus  alayları  silah  və  sursatları 
d ə y ə r-d ə y m ə z in ə   ru s la r a   (m o la k a n la ra ),  xüsusilə  erm əni- 
l ə r ə  
sa tırd ıla r. 
V ə t ə n d ə  
əsg ə rləri 
yaxşı 
bir 
şey 
g özləm ə d iy in d ən   o n la r  çox  vaxt  bir  qarın  çörəyə  B akıda 
qalm ağt 
ü s tü n  
t u t u r d u l a r .  
S o n ralar 
S.Şaumyan 
və 
kom paniyası  bu  q ü v v ə lə r d ə n   çox  m ə h a r ə tlə   m üsəlm an 
əhalisinə  qarşı  istif a d ə   etd ilər.  B akıda  erm ə ni  və  rus 
siyasi  q üvvələrinin  silahlandığını  görən  yerli  əhali  1918-ci 
ilin  fe v ra lın d a n   ş ə h ə r d ə n   çıxırdılar.  M a rt  qətllərindən 
h ələ  bir  h ə f t ə   əvvəl,  D a şna ksütyun  partiyası,  B akıda 
v əziyyətdən  "n arah a t"  o lara q,  hakimiyyəti  ələ  almağın 
zəruriliyini  bildirm işdi.  Bu 
t ə h lü k ə n i  hiss  etdiyindən, 
M ü səlm an   cə m iy y ə tləri  ö zü n ü m ü d a fiə   qüvvələrinin  yara- 
dılmasını  z ə ru ri  h e sa b   edirdilər.  O nların  təşəbbüsü  ilə

---