İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor
Yüklə 28,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. Zaqafqaziya Seymi tərəfindən diyarın müstəqilliyinin e ’lan edilm əsi
tə rksilah etm əli o ldu. B u n u n noticosindo 15 min tüfəng, 70-o yaxın p u le m y o t vo 20 to p olo k eç irildi.59 Bu oməliyyatın h ə y a ta k e ç irilm ə sin d ə G ə n c ə milli şurasına Z a q a fq a z iy a K om issarlığının göndərdiyi zirehli q a ta r kö m ək etdi. Daxili siyasot s a h o s in d ə Z a q a fq a z iy a K o m issarh ğ ı bu dövrdo xeyli koskinloşm iş a q r a r m osoləni həll etm ə y ə cə hd g ö stə rd i. II ə lo 1917-ci il d e k a b rın 16-da "Dövlət keçm iş udel, kilso, m o n a stır, h ü q u q i şəxslər və sah ib k ar to rp a q la rın ın t o r p a q k o m itə lo rin o v erilm əsi h a q q ın d a" q a n u n vcrilm işdi. Bu q a n u n a əsason kənd lilo rin alacağı to r p a q la r to rp a q k o m itə lə rin in so rə n c a m ın a verilirdi, kən d lilo r iso to rp ağ ı h əm in k o m ito lə r d ə n icarəyo g ö türm oli idi. L a k in A z ə rb a y c a n d a bu kom itolor y a r a d ılm a m ışd ıla r. Z a q a f q a z iy a kom issarlığının fəaliyyoti A n t a n t a və ABŞ t ə ro f in d o n b a ş la n a n hərbi m üd ax ilə ilə eyni vax ta düşdü. İngiltoro, F r a n s a vo A B Ş h ö k u m ə t l ə r i C ən u b i Q a f q a z d a antibolşevik q ü v v ə lə r o k ö m ə k e t m ə y ə xüsusi d iqqət y e tirird ilə r. O n la r ın n ü m a y ə n d o lə ri (A B Ş konsu lu Smit, ingilis g e n e r a h Şor, fran sız polkovniki Şardinyi v ə s.) Z a q a f q a z iy a K o m issarlığ ın ın y arad ılm a sı ilo bağlı 1917-ci il no y ab rın 11-i v ə 15-də k eç irilə n iclaslard a iştirak e d irdilor. Ö z ü n ü n V a ş in q to n a m o k tu b u n d a Smit Z a q a f- qaziya K om issarlığını d e - f a k to tan ım ağ ı v ə antibolşevik qüvvoloro maliyyo yard ım ı e t m ə k ü çü n T iflisə 10 milyon dollar g ö n d ə r m ə y i tə k lif e d ird i.60 X arici siyasot s a h ə s in d ə Z a q a f q a z iy a K om issarlığının fəaliyyoti ə slindo diyarı bolşevik R u siy a sın d a n ayırm aq istiq a m o tin d o atılm ış a d d ım d e m ə k idi. 1917-ci il d e k a b r ı n 5 -də Z a q a f q a z iy a K om issarhğı Ə r z in c a n d a barışıq h a q q ı n d a saziş bağladı, 1918-ci il yan v a rın 14-do iso tü rk k o m a n d a n lığ ı o n a s e p a r a t sülh m üqaviləsi b a ğ la m a q h a q q ı n d a d a n ış ıq la ra b aşlam ağı toklif e t d i . 61 1917-ci ilin s o n u n d a A z o rb a y c a n ın vo üm um iyyətlo C ən u b i Q a fq a z ın siyasi h ə y a tın d a ən ə l a m ə t d a r lıadisolərdən biri Ü m u m ru siy a M üəssislər məclisinə seçkilorin k eçirilm əsi o ldu. Bu işo hazırlıq hələ O kiyabr çevrilişinə q ə d o r başlanm ışdı. 1917-ci il iyulun 2-do Xüsusi Q a fq a z K o m itə s i n ə z d in d ə Müəssislər Moclisinə seçkilor üzro M ərk o zi Z aq a fq a z iy a Komissiyası yaradıl- dı.62 A z o rb a y c a n d a Müossislor M oclisinə seçkilor üzro komissiyaya F .X oyski rohborlik edirdi. Seçkilorin h a z ırla n m a s ı v ə keçirilm osi işindo hom siyasi (s e çk iq ab ağ ı k a m p a n iy a n ın gedişindo müxtəlif m əsələlər üzrə siyasi p artiy a la r arasında aşk a ra çıxan ixtilaflar), h om do sırf texniki x a ra k te rli çoxlu çotinliklər vardı. Tiflisdon həlo də n ə pul, nə m a te ria l, no do t ə ’limat göndərilirdi. Ə h a lin in siyahıya alınm ası işində böyük çotinliklor m e y d a n a çıxırdı. Y erli əhalinin yüksok savadsızlıq faizi a ş k a r edildi. (M üəssislor Mociisinin işindo iştirak etm oyo cəlb o lu n a n ohalinin 50 faizdon çoxu savadsız idi).6 S entyabrın sonların d a qozalarda iş qaydaya d ü ş ü r d ü . Bakı şohori m ə ’don-zavod rayonlarının voziyyəti m ü r ə k k o b idi. Bolşeviklor ohalinin torkibino göro fohlə ra y o n la rın ın və m o ’donlorin şəhoro birləşdi- rilmosi ü çü n g en iş tə bliğat ap a rırd ıla r. Bu todbirin hoyata keçirilməsi hom in ohaliyo seçkilordo iştirak etm ok hüququ v erm ə liy d i. M ü sav a tç ıla r bu todbirin foal torofdarları kim i çıxış e d irdilor. O Z A K O M -u n xüsusi göstorişilo m o ’d ə n l ə r şo h əro birloşdirildi. "Müossislər M oclisino seç k ilə r h aq q ın d a osasnamo" öz dövrünün b u r j u a d ö y lət h ü q u q u sta n d a r tla rı baxım ından çox d e m o k r a t ik b ir sonod idi. Q adınların, hərbi q ulluqçuların so şv e rm o y ə buraxılm ası, dairolorin çoxunda p roporsional seçki sistem i vo s. b una dolalot edirdi. Mosolən, m ü s o lm a n q ad ın ları seçki kam paniyasından k ə n a rd a q o y m a m a q ü ç ü n M üəssislor Moclisino seçkilor üzrə kom issiya o n la rtn sos verm osi üçün 9 seçki d airə s in d ə xüsusi b in a la r ayrılm asına icazə verdi.64 1917-ci il no y ab rın 26-da bütü n C ən u b i Q a fq a z d a olduğu kimi A z ə r b a y c a n d a da M ü ə s sislə r M əclisinə seç k ilə r k eç irildi.65 Z a q a fq a z iy a d a irə s i ü z rə se ç k ilə rd ə 15 p artiy a iştirak etdi, b u n la rın iç ə r isin d ə seç k ilə rin 73 fa iz d ə n çox səsini to p lam ış m e n ş e v ik lə r , m ü sa v a tç ıla r və d a ş n a k la r ü stü n lü k təşkil e d ird ilə r. B ü t ö v lü k d ə Z a q a fq a z iy a dairə si üzrə bo lşev ik lərə cə m i 4,4 faiz səs v erd ilə r. 6 B a k ıd a o n lara əh a lin in 20 faizi v ə q a r n iz o n ə s g ə rlə rin in 70 faizdən çoxu səs v erdi. E s e r lə r ə seçicilərin 16,9 faizi, m enşe- v ik lə rə isə cə m i 5,1 faizi səs v e rd i.67 R ə q ə m l ə r d ə n b e lə n ə tic ə y ə g əlm ək o la r ki, seçkilərin n o ticələri əh a lin in əh v a l-ruhiyyəsinə uyğun idi. B ütün C ən u b i Q a fq a z ilə m ü q a y is ə d ə bolşeviklərin B a k ıd a aşkar qələbəsi fo n u n d a "Müsavat" v ə "D aşnaksütyun" partiy a la rı d a h a əlverişli m ö v q e t u t u r d u la r . § 3. Zaqafqaziya Seymi tərəfindən diyarın müstəqilliyinin e ’lan edilm əsi 1918-ci ilin ə v v o llərin d ə C ən u b i Q a f q a z d a vəziyyət son d ə r ə c ə m ü r ə k k ə b o la ra q qalırdı. R u siy a n ın A lm an iy a ilə B re s t-L ito v s k d a sülh danışıqlarr b aşa ç ıxdıqdan sonra 1917-ci il d e k a b rın 6-da a lm a n - tü r k q o ş u n ları h ü c u m a keçdilor. 1918-ci il y an v a rın əvvəllorində tü r k qoşunları Ə r d ə h a n , Q a rs vo B a tu m əyalotlərini tu t d u la r . T ü rk qoşun ların ın irəliləm əsi Z a q a f q a z iy a K om issarlığını 1918- ci il fe v ralın 6-da Q a f q a z cobhəsinin k o m a n d a n ı V ahib paşaya ö z ü n ü n T ü r k i y ə ilə sülh d a n ışıq la rın a hazır olması h a q q ın d a te l e q r a m g ö n d ə r m ə y ə m o cb u r etd i. R e g io n d a heç bir n üfuzu v ə kifayət q ə d ə r güclü hakim iyyəti olm ayan Z a q a f q a z iy a K om issarlığı özü n ü bu ra x m a ğ a m o cb u r o ld u . 1918-ci il fe v ra lm 22-də C ə n u b i Q a fq a z d a n Ü m u m ru siy a M ü əssislo r M əclisino seçilmiş d e p u t a t l a r ın yığıncağında Z a q a f q a z iy a Seym inin y arad ılm a sı v ə yerli h a k i m i w o tin bu o r q a n a verilm əsi h a q q ın d a q ə r a r qəbul edildi. 1918-ci il fe v ralın 23-də 3 əsas p artiya fraksiyalarının o ü m a y ə n d ə lə rin d ə n ib a rə t olan Z a q a fq a z iy a Seymi açıldı. Seym də G ü r c ü s t a n d a n - s o sia l-d e m o k ra tla r (m enşeviklər) - 32 nofər, A z ə r b a y c a n d a n - "Müsavat" partiyası və o n a qoşulmuş b i t ə r ə f d e m o k r a t la r q ru p u n d a n - 30, E rm o - aistan d a n - "D aşnaksütyun" p a rtiy a sın d a n 27 nəfor d e p u ta t iştirak e d ird i.69 B u n d an əlavo, S eym də sosial- inqilabçılar (e se rlə r ), milli d e m o k r a tla r , e rm ə n i xalq azadlıq partiyası, M ü s ə lm a n sosialist bloku - 7 d e p u ta tla , R usiyada m ü s ə im a n lıq fraksiyası " İttih a d ” - 3 d c p u ta tla və b o lş e v ik -h ü m m ə tç ilə r partiyası - 4 d e p u t a t l a təmsil o lu n m u ş d u la r.70 Beləliklə, sıx birləşm iş G ü r c ü s t a n vo E rm ənistaıı fr a k siy a la rın d a n fərqli o laraq, A z ə rb a y c a n Z aq a fq az iy a Seym ində b ir-b irin d ə n ayrılmış 4 p a r tiy a d a n 44 d e p u ta tla təmsil o l u n u r d u . Z a q a fq a z iy a Seymi Y . H .Q e q e ç k o ri başda olm aqla Z a q a fq a z iy a h ö k u m ə t i n i təşkil e td i. Q a fq a z cəbhəsindo vəziyyət v ə C ə n u b i Q a fq a z m müstoqilliyinin e ’lan edilmosi m ə s ə lə lə ri o n u n fəaliy y ətin d ə əsas yer tu tu rd u . Z a q a fq a z iy a S ey m in d ə m ü s ə lm a n fraksiyasınm lideri M .R ə su lz a d ə b u n u n la bağlı o la r a q yazırdı: "Seymdo m ü s ə lm a n la rtn b ü tü n s ə ’yləri c ə b h ə məsələsinin dinc yolla həlli və Q a fq a z ın m üstəqilliyinin d ə rh a l həy a ta keç irilm əsinə yönəldilm işdi." M ü stəq il Q afqazın möcud- luğu t ə k c ə Q a f q a z m ü sə lm a n la rın ın deyil, həm do Rusiyanın d a im i tə h lü k ə s i q a rşısın d a qalan digər m üsəlm an ö l k ə lə r in i n d ə m ə n a f e y in o uyğun idi.71 Seymin t ə r k ib in ə daxfl olm uş m ü səlm an fraksiyası g ə ləc ək d ə bu m ə s ə lə n in h əllinə ümid bosləm oklə A zərbaycanı iki y e r ə b ö lən s ə r h ə d lə ri tan ım ağ a m əcbur oldu. N .U su b b əy o v T ü rk iy ə y ə birloşm ok m əsələsinə xiisusi sə’y g ö stə rm ə d i. M ü s ə lm a n la r ın m övqeyi müstəqilliyo can a tan gürcü n ü m a y ə n d ə l ə r i n i ru h d a n salırdı. Seym y a x m la ş a n sülh d an ışıqları üçün hüquqi əsas h az ırlam ağ a m ə c b u r o ld u . Seymin qəbul etdiyi q ə r a r onun siyasətinin m ü r ə k k ə b v ə ziddiyyətli olm asının d a h a bir t ə z a h ü rü idi: C ə n u b i Q afqazı m üstəqil dövlot e ’lan Yüklə 28,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|