İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

modoni-m illi  m uxtariyyot  fo rm a la rı  miiəyyən  edilmişdi. 
F c d c ra s iy a y a   daxil  olan   m u x ta r  q u r u m l a r   öz  a r a la rın d a  
osason  iqtisadi  sa h o d o   ittifa q   bağlaya  bilordilər,  müdafio, 
pul  vo  g ö m rü k   sistem i,  xarici  siyasot,  dom ir  yolları  vo 
s.  m osololor  m ə rk ə z i  hakim iy y ətin   s əlah iy y ə tin ə  daxil 
idi.
I l ə r   bir  m u x t a r   v ilayotdo  rosmi  dil,  yerli,  y ə ’ni  vilayət 
əhalisinin  əkso riy y ə tin in   danışdığı  dil  h e sa b   olu n m alı  idi. 
C in sin d ə n , 
m illiy y ətin d ən  
və 
dini 
e ’tiq a d ın d a n  
asılı 
o lm a y a ra q ,  20  yaşın a  ç a tm ış   b ü tü n   v ə t ə n d a ş l a r   parla - 
m e n t ə   seço  v ə   ya  seçilə  bilərdilor.
P r o q r a m  
R u s iy a 
o ra z isin d ə  
y aşa yan 
b ü tü n  
türk 
x a lqlarının  m illi-m odəni  ittifa q ın ın   y a ra d ılm a s ın ı  nozərdo 
t u t u r d u .  
P a rtiy a n ın  
p r o q r a m ı  
dini 
m o s o lə lə rə  
do 
t o x u n u rd u .  Milli  vo  dini  f ə r q lə r ə   b a x m a y a ra q   bütün 
R usiya  m ü so lm a n la rın ın   M uftisi  (Şeyx-ül-İslam )  seçilirdi. 
O n u n   rohborliyi  ilə  dini  tə ş k ila tla rın   fə aliy y ətin ə  n ə z a rə t 
e don  vo  b ü tü n   o y alətlərin   n ü m a y ə n d ə lo rin in   daxil  olduğu 
komissiya  y a ra d ılırd ı.  M a r a q l ıd ı r   ki,  bu  s ə n ə d ə   əsa sən 
komissiyaya  k ü r d l ə r ,   o se tin lə r,  in q u şlar,  ç ə r k ə s l ə r   və  s. 
kimi  q e y ri-tü rk   m onşəli  m ü s ə lm a n la rın   d a   nüm ay ən d o lə ri 
daxil  o lu rd u .
M ülkı  h ü q u q   s a h o s in d ə   p artiya  m illiyyətindən,  dini 
e ’tiq a d ın d a n , 
siyasi 
m o n su biyyətində n 
asılı 
o lm a y a ra q  
fe d e ra tiv  
re s p u b lik a n ın  
b ü tü n  
v ə t o n d a ş la rın ın  
q a n u n  
qarşısında  borabərliyini  irəli  sü rü rd ü .  B u n u n la   d a   partiya 
dinin 
d ö v lə td ə n  
ayrılm asını 
nozordo 
t u t u r d u .  
Partiya 
R usiyanı dünyovi 
dövlot 
kimi 
tanıyırdı, 
lakin 
bu
dünyəvilik 
dini  e ’tiq a d  
azadlığını 
istisna 
etm irdi.
P r o q r a m d a   p a s p o r t  siste m in in   ləğvi  n ə z o r d ə   tu tu lu rd u , 
bu  da  ölko  h ü d u d l a r ı n d a   və  o n u n   k ə n a r l a r ın d a   sərbəst 
horokotlor 
e t m ə k   im k an ı  y ard ırd ı.  M ə ’lu m d u r 
ki,  artıq
pasport  sistemi  M ü v ə q q o ti  h ö k u m o tin   d e k r e ti  əsasında 
loğv  edilm işdi.
İqtisadi  vo  m aliyyə  siyasəti  s a h ə s in d ə ,  gəlir  vergisi 
istisna  o lm aqla,  b ü tü n   v e rg ilə r  ləğv  o lu n u rd u .  P artiya 
yeni  vergi  n ö v ü -v ə rə sə lik d ə n   vergi  alınm ası  m əsələsini 
qoy u rd u . 
İqtisadi inkişafı 
s ü r ’ə tlo n d irm ə k  
m ə q s ə d ilə
partiya 
g ö m rü k  
vergilorinin 
m in im u m a 
endirilm əsino 
çahşırdı.  Ə sas  m ə s ə l ə lə r d ə n   biri,  təbii  ki,  a q r a r   m əsələ 
idi.  P artiy am n  
k ü tlə lo r 
içərisində  nüfuzu  əhəmiyyətli 
dorəcodə  bu  m ə sə lə n in   hollindən  asılı  idi.
B ütün  xəzinə  v ə   s a h ib k a r  to rp a q la rı  pulsuz  və  əvəzsiz 
k ən d lilərə  p ay lan ırd ı.  T o r p a q   kondlilərin  tam   mülkiyyə- 
tinə 
keçirdi. 
T o r p a q  
sahibliyinin 
m inim um  
həcmi 
müoyyən  edilirdi.  X üsusi  mülkiyyot  yalnız  torpağın  üstüno 
aid  o l u n u rd u .  T o rp a ğ ın   tərk i  dövləto  məxsus  olmalı  idi.
Fəh lo   m ə sə lə sin d o   "Müsavat"  partiyası  əsasən  RSD FP- 
nin  II  q u r u lta y ın d a   (1903-cü  il)  qəbul  edilmış  fəhlə 
p ro q ram ın ı  q əbul  etdi.
Bu 
p r o q r a m d a   ə s a sə n   bütiin 
fohlə  və  qulluqçular 
iiçün  8  s aatlıq  iş  g ü n ü   vo  h ə f t ə d ə   24  saa t  fasiləsiz 
istirahot  m üəyyon  edilirdi.  Əlavə  işlər  q a d a ğ an   olunurdu.
16-18  yaşlı  u ş a q la r  ü ç ü n   6  s a a th q   iş  günü  müəyyən 
edilirdi,  eyni  z a m a n d a   m oktob  yaşlı  uşaq  vo  yeniyet- 
m ələrin   m uzd lu   əm oyə  cəlb  edilmosi  q a d a ğ an   olunurdu. 
Q a d ın   əm oyinin  istifad ə  o lu n d u ğ u   fabrik  və  zavodlarda 
s ü d ə m ə r  
u ş a q l a r  
ü ç ü n  
körpəlor 
evi 
açılmalı 
idi. 
F ə h lə lə r in   m ə n a f e l ə r i n i   m ü dafio  m əqsodilə  hoftolik  m aaş 
verilm əsi 
tə tb iq  
o lu n u rd u .  Q a n u n a  
əm əl 
olunmasına 
n ə z a rə t  ü ç ü n   m ü ə s s is ə lə rd ə   fə h lə   m üfəttişliklori  yaradıl- 
malı  idi.  S a h ib k a rla r  ə m ə k   q a n u n u n u   pozduqları  halda 
cinayət  m ə s ’uliyyətino  cəlb  edilirdilər.
M ə h k ə m ə   q u ru c u lu ğ u   sa h ə sin d ə   "Müsavat"  partiyası 
m ə h k ə m ə   o r q a n la rın ın   yerli  hakim iyyət  o rq a n la rın d an  
tam   m üstəqil  olm ası  tolobini  iroli  sü rü rd ü .  M əhkəm əlor 
yalnız  q a n u n a   ta b c   olm alı  idi.  Əhali  hesabına  bütün 
m ə h k o m ə   xərclori  ləğv  o lu n u rd u .
X a lq  təhsili  sahosindo  ibtidai  vo  ali  moktoblordo  pullu 
təhsil 
ləğv  o lu n u rd u .  Tohsil  h ə r  bir  m uxtar  vilayot 
əhalisinin  əksoriyyətinin  danışdığı  dildə  aparılmalı  idi.
Ali  m ə k to b lə rd o   d ərslo r  A zorbaycan  (tü rk )  dilində 
keçirilməli  idi.  Ali  təhsil  m üəssisolorinə  tam   muxtariyyot 
verilirdi.42

---

§  2.  Rusiyada  O ktyabr  çevrilişi 
və  Azərbaycatı
B olşe v ik lə rin   P e t r o q r a d d a   h a k im iy y ə ti  ə lə   k eç irm əsi 
xəhəri  a l ı n d ı q d a n   s o n r a   1917-ci  il  o k ty a b rın   2 7 -d ə  Bakı 
fə h lə   və  ə s g ə r   d e p u t a t l a r ı   sov etin in  
fö v q ə la d ə   geniş 
yığm cağı  keç irild i.  Y ı ğ ı n c a q d a   166  sə s ə   q arşı  246  səslə 
eser,  m e n ş e v ik   və  d a ş n a k   bloku  ü s tü n lü k   q a z a n d ı.  3 
siyasi  p a r tiy a   ( e s e r l ə r ,   m e n ş e v i k lə r   v ə   d a ş n a k l a r )   a d ın d a n  
Sovet  b əy a n   e td i  ki,  inqilabın  m ü d a fiə si  P e t r o q r a d d a  
b aş lan m ış   üsyanın  qan sız  v ə   dinc  yolla  ləğv  o lu n m asın ı 
tələb  ed ir,  ö l k ə d ə   b ü tü n   hakim iyyöt  M ü ə ss islə r  M əc lisinə 
ve rilm əli,  o  v a x ta   q ə d ə r   m öv cu d   hakim iy y ətin   kifayət 
q ə d ə r   inqilabi  g ücü  o lm azsa  b ü tü n   h a kim iyyət  dem o k - 
ratiya  d a x ilin d ə  koalisiyaya  v e rilm ə lid ir.43  B eləliklə,  xırda 
burjua  p a r tiy a la rı  g ü n ü n   yeni  şü a rın ı  -  " d em o k ratiy a 
daxilin d ə 
koalisiya" 
şüarını 
irəli 
s ü r d ü lə r . 
Koalisiya 
bolşeviklərin  d ə   iştirakını  n ə z ə r d ə   t u t u r d u .   X ı r d a   burjua 
partiy a la rın ın   m ü s ə l m a n   d e m o k r a t iy a s ın a   m ənfi  m ünasi- 
bəti  y e n ə   d ə   ö z ü n ü   g ö s tə rd i.  B akı  S o v e tin ə   o k tyabr 
se ç k ilə rin d ə   "M üsavat"ın  xeyli  uğur  q a z a n m a s ın a   baxm a- 
y araq  x ırd a   b u rju a  p a rtiy a la rı  m ü s ə lm a n   d em o k ra tiy a sın ı 
re al  siyasi  qüvvə  kimi  in k a r  e d ird ilə r.  Bu  işdə  ese rlər 
partiyası 
xüsusi 
c a n fə ş a n lıq  
g ö stə rird i. 
E s e r lə r  
öz 
tə rk ib in ə   g ö rə   f ə h lə   partiyası  idi  v ə   bu  p a r tiy a d a   rus 
millətçiliyi  az  rol  oy n am ırd ı.  O n la r  m ü sə lm a n   d em o k - 
ratiyasının  n a z ə r d ə   t u t u l a n   koalisiyaya  daxil  o lu n m a s ın a  
qəti  şə k ild ə   e ’tira z   e d ird ilə r.  Eyni  z a m a n d a ,  o n la r  Bakı 
d aş n a k   tə şk ila tın ın   təm sil  etdiyi  digər  milli  qüvvəyə  heç 
d ə  
m ə n fi 
m ü n a s ib ə t 
bəsləm ird ilər. 
Sovetin 
o k tyabr 
iclaslarının 
b ü tü n  
m en şe v ik -e s e r 
q ə t n a m ə lə r i 
m əhz 
d a ş n a k la rla  
i t tif a q d a  
qəbul 
o lu n m u ş d u . 
Bakı 
Soveti 
üzvləri  a r a s ı n d a   sayca  az  olsalar  da,  bolşeviklər  onlara 
rə ğbət 
g ö s tə rə n  
başıpozuq 
k ü t l ə lə r ə  
v ə  
öz 
partiya 
m ə rk ə z in ə   it a ə t d ə n   im tin a  ed ə n   sol  e s e r lə r ə   arxalanır- 
dılar.
F əhlə,  əsg ə r  və  kəndli  d e p u ta tla r ı  Sovetinin  Diyar 
m ərkəzi  d ə   baş  v e r ə n   h a d isə lə rd ə n   k ə n a r d a   qalm adı.
Bütün  C ən u b i  Q a fq a z   əhalisinə  m ürac iət  olunm uş  xiisusi 
b ə y a n a tın d a   m ə rk ə z   P e tro q ra d   bolşcvikləriııin  hərək ətlə- 
rini  hakim iyyətin  zo rla  ələ  keçirilməsi  kimi  qiymətlən- 
dirdi.  M ə r k ə z   əhalini  diyarda  tam   sakitliyə  və  inqilabi 
intizamı  saxlam ağa,  M üəssislər  Məclisi  çağırm aq  üçüıı 
Diyar 
m ərk ə zi 
ə t r a f ı n d a  
birləşm əyə 
çağırdı. 
Conubi 
Q a fq a z d a  
vəziyyətə 
n əz arə t 
e tm ə k  
m əqsədilə 
Diyar 
mərkəzi  b ü tü n   inqilabçı  tə şkilatların  -  Q afqaz  qoşunları 
Diyar  sovetinin,  kəndli,  fəhlə  və  əsgər  deputatları  Diyar 
m ərkəzinin,  Z a q a f q a z iy a   d əm ir  yolları  M ərkəzi  Komitə- 
sinin, 
mülki 
və 
hərbi 
hakimiyyətin 
birləşmiş 
Diyar 
Mərkəzinin,  p a rtiy a la rın   (m enşeviklər,  eserlər,  "Daşnak- 
sütyun", 
G ü r c ü s t a n  
sosialist-federalist 
partiyası 
və 
müsəlm an  tə ş k ila tla rı)  n ü m ay ə n d ə lə rin d ə n   ibarət  Müvəq- 
qəti 
ictimai 
təhlükəsizlik  K om itəsi  təşkil 
etdi.  Yeni 
yaradılmış  k o m itə   diyarın  əhalisini  özbaşına  çıxışlardan 
çəkinm əyə  və  yalnız  k o m itə n in   s ə rən ca m ların a  danışıqsız 
əməl  e tm ə y ə   ça ğırdı.44
Lakin 
B akıda 
h a d isə lə r  başqa 
is tiqa m ə tdə 
inkişaf 
edirdi.  P it e r   bolşeviklərinin  uğurları  onların  Bakıdakı 
partiya 
d o stlarını 
d a h a  
qəti  h ə r ə k ə tl ə r ə  ruhlandırdı.
Bolşeviklər 
öz 
qüvvələrini 
birləşdirm əyə 
başladılar. 
Onların 
m ə tb u a tı  iddia  edirdi  ki,  1917-ci 
il  sentyabrın
27-də  qəbul  o lu n m u ş   eser-m enşevik  qətnam əsi  yalnız 
sağ  e s e rlə rd ə n   h ə lə   q əti  şəkildə  ayrılmamış  sol  eserlərin 
tərə d d ü d ləri  n ə tic ə s in d ə   baş  tu td u .  Bolşeviklər  1917-ci 
il  oktyabrın  27-də  o nları  m ü d afiə  etmoyən,  eserlərin 
qalan  üzvlərilə  birlikdə  m enşeviklər  və  daşnaklarla  bloka 
girmiş,  Suxartsevin  başçılıq 
etdiyi 
sol  escrloro  qarşı 
hücuma 
k e ç d ilə r.45
M ə ’dən-zavod  k o m itələri  üzvləri  tərofindon  müdafio 
olunan  bolşeviklər  1917-ci  il  oktyabrın  31-də  yenə  də 
Sovetin 
artıq   s ın a q d a n   çıxmış  geniş  iclasını 
çağırmaq
taktikasına  əl  atd ıla r.  İclasda  oslindo  m o’dən-zavod,  alay 
və  donanm a  k o m itə lə rin in   cəlb  olunm uş  nümayondəlori 
Sovet 
üzvlərindən 
d ə fəlo rlə 
çox 
idi. 
Sovetin 
gcniş 
iclasıntn  ilk  d ə q iq ə lə rin d ə n   onun  həqiqi  üzvlorinin  sayının 
kənardan  cəlb  olunan  nüm ayəndolərlo  qeyri-mütənasib

---