İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

hiyyəsi  b u n u n   ək sin i  g ö stə rird i.  A .B .Y u s ifz a d ə y ə   g ə ld ik d ə
o,  öz  m ə ’ru z ə s i n d ə   A z ə rb a y c a n   z ə h m ə t k e ş l ə r i n i n   bolşe- 
v iklər  partiyası  ə t r a f ı n d a   b irləşm əsi  işin d ə  "H üm m ət"in 
rolu n u   xeyli  şişirdirdi.
VI 
q u ru lta y   V .İ.L e n in in   hakim iyyəti  silahlı  üsyan  yolu 
ilə  ə lə   a lm a q   x ə t ti n i   q ə b u l  etdi.  Bu  x ə t t   bolşeviklərin 
iyul 
h a d is ə lə r i n d ə n  
s o n ra  
ö l k ə d ə  
y a r a n m ış  
siyasi 
vəziyyətin  təhlili  və  bu  vəziyyətin  ü m um m illi  b ö h r a n a  
keçəcəyi 
h a q q m d a  
p r o q n o z u n d a n  
irəli  gəlirdi. 
B aşqa 
sözlə,  o n la r  hak im iy y əti  ə l ə   a lm a ğ a   tə lə sird ilə r.
D ig ə r 
so s ia l-d e m o k ra t 
p a r tiy a la rı 
d a  
hak im iy y ətə 
g ə lm ə k   imkanlarxnı  n ə z ə r d ə n   k e ç irird ilə r.  B ü tü n   iyul  ayı 
ə rz in d ə   Bakı  m e n ş e v ik lə r in in   p artiya  k o m itə lə ri  iclaslar 
ke ç irird ilə r.  L a k in   b ü tö v lü k d ə   öz  sayına  g ö rə   v ə   fə h lə lə r 
içərisindəki 
n ü f u z u n a  
g ö r ə  
m e n ş e v ik lə r 
g e td i k c ə  
öz 
m öv q elərin i  itir ir d ilə r.
E s e r l ə r   k ü tl ə l ə r   iç ə risin d ə   ən  p o p u ly a r  p artiy a  idi. 
O n la r  öz  p artiy a  tə c r ü b ə lə r i n d ə n   v ə   n ü fu z la rın d a n   geniş 
istif a d ə   edir, 
m i ti n q lə r d ə   P e t r o q r a d  
h a d is ə lə rin in   əsl 
m ahiyyətini  k ü t l ə l ə r ə   izah  e d ird ilə r .  E s e r lə rin  
iştirak 
e td ik lə ri 
b ü t ü n  
y ığ ın c a q la rd a  
M ü v ə q q ə ti  
h ö k u m ə ti 
m ü d a f i ə   e d ə n   q ə t n a m ə l ə r   q əb u l  o lu n u r,  m ö h k ə m   inqilabi 
hakim iyyətin 
y arad ılm a sı, 
d e m o k ra tiy a n ın  
y e r lə rd ə  
b ü tü n   h ö k u m ə t   o r q a n l a r m a   n ə z a rə t  e tm ə si  tə lə b lə ri  irəli 
s ü rü lü rd ü .
1917-ci  ilin  iy u lu n d a  cəm iyyətin  b ü t ü n   tə b ə q ə lə rin i 
ö z ü n d ə   b i rlə şd irm ə k   m ə q s ə d ilə   B akı  m ü s ə lm a n   ictimai 
və  siyasi  tə ş k ila tla rı  İeraiyyə  k o m itə sini  y e n id ə n   təşkil 
e tm ə k   q ə r a r a   a lındı.  K o m it ə   33  n ə f ə r d ə n   ib a rə t  idi.31 
Belə 
fikirlər 
irəli 
s ü rü lü rd ü  
ki, 
İcraiyyə 
kom itəsi 
respublikaçılıq,  d e m o k r a t iy a   və  fe d e ra siy a   id ey ala rm ın  
təbliğ  olu n m ası  h a q q m d a   m ü sə lm a n la rın   birinci  Ü m u m - 
q a fq a z  
q u ru lta y ın ın  
q ə tn a m ə s in i 
h ə y a ta  
k e ç ir m ə k d ə  
rə h b ə r 
rolu 
öz 
ü z ə rin ə  
g ö tü rə n  
milli-siyasi 
təşkilat 
olm alıdır.
K om itən in   yen i  h e y ’əti  seç ildikdən  so n ra  o n u n   a q r a r  
və  fə h lə   m ə sə lə lə rilə   m əşğul  olması,  yaxud  bu  m əs ə lə lə rin  
siyasi 
p a rtiy a la rın  
səlahiyyətinə 
aid 
olması 
h a q q ın d a
m übahisələr  qızışdı.  K o m itə n in   siyasi  m əsələlorlə  məşğul 
olmaması 
fik rin in  
fo r m a la ş m a s ın a  
baxm ayaraq 
onun
fəaliyyəti 
g e t d i k c ə  
d a h a  
çox 
siyasiləşirdi. 
Tezliklə 
kom itəyə  tə z ə   s ə d r   seçildi.  Bu  vəzifəni  Ə.Topçubaşov 
tutdu.
Tezliklə  yeni  k o m itə n in   ü zvlərindən  biri  olan  F.Xoyski 
M üəssislər  M ə e lisin ə   seç k ilə r  üzrə  xüsusi  m üşavirədə
iştirak  e t m ə k  
ü ç ü n   P e t r o q r a d a  
göndərildi.  P aytaxtda 
olarkən 
F .X oyski 
Ü m u m ru s iy a  
M ü səlm an  
Şurasının 
fəaliyyəti  ilə  ta n ış   oldu  v ə   q ay ıtd ıq d an   so n ra  bu  Şuraya 
Q a fqazdan, 
o 
c ü m l ə d ə n  
ictimai 
təşkilatların 
Bakı 
k o m itə sin d ə n   b ir  n e ç ə   n ə f ə r   n ü m a y ə n d ə   göndərilm əsini 
tə’kidlə  t ə lə b   e t d i . 32
K o m itə   çoxsaylı  m iti n q l ə r   keçirirdi  və  bu  m itinqlərdə 
h ü m m ətçilər,  m ü s a v a tç ıla r ,  din  xadim ləri  və  m üsəlm an 
ictimaiyyətinin 
n ü m a y ə n d ə lə ri 
çıxış  edirdilər.  O nların
hamısının  fik rin c ə ,  m ü s ə lm a n la r  birliyi  itirm ə m ək   şərtilə 
bütün  hakim iyyət  o r q a n la r ı n d a   g en iş  təmsil  olunm alıdır- 
lar.  Bu  tə lə b in   fö v q ə l’a d ə   əhəm iyyəti  onu n la  izah  olunur 
ki,  bir  çox  o r q a n l a r d a   v ə   ictimai  tə şkilatlarda,  C ənubi 
Q afqaz 
m ü s ə lm a n la r ın ın  
h ə t t a  
d a h a  
sıx 
yaşadıqları 
y erlərdə  n ü m a y ə n d ə l ə r i  yox  idi.  B u ndan  əlavə,  növbəti 
dəfə  "yuxarıdan"  Q a f q a z a   qeyri-m üsəlm an  mənşəli  iki 
yeni 
k o m issa r 
g ö n d ə r il d i.33 
Eyni 
z^m a n d a 
y erlə rd ə  
m üsəlm an lar  iç ə r isin d ə n   çıxmış  təcrübəli  h üquqşünaslar, 
görkəmli  ictim ai  x a d im lə r  fəaliyyət  göstərirdilər.  H ə m  
də  R usiyanın  m ü s ə lm a n   əhalisi  yaşayan,  dem ək  olar  ki, 
bütün 
geniş 
r a y o n la r ın d a  
inqilab 
d ö v rü n d ə  m eydana 
çıxan  və  fə aliyyətlə rini  davam   e t d i r ə n   müxtəlif  dem ok- 
ratik  təş k ilatlar:  Ü m u m ru s iy a   m ü səlm an   şurası,  Ü m um - 
rusiya  m ü s ə lm a n   hərbi  ittifaqı  ("Şuro"),  Şimali  Q afqaz 
və  D a ğıstanın  birləşm iş  dağlılarının  m ərkəzi  komitəsi,
T ü rk ü s tan   diyar  şurası,  K rım   vilayət  kom itəsi,  Qırğızıstan 
və  B aşqırdıstan 
əy a lə t 
Sovetləri  vardı.34 
Bakıda 
isə 
Zaqafqaziya  M ə rk ə z i  K o m itə sin in   funksiyalarını  yerınə 
yetirən  M ü s ə lm a n   ictim ai  və  siyasi  təşk ilatlar  komitəsi 
fəaliyyət  g ö stə rird i.

---