İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

d e m o k r a t ik   b a şla n ğ ıc la ra ,  o  c ü m l ə d ə n   Q a f q a z   x a lq la r ın a  
m ü n a s ib ə td o   d e m o k r a t i k   b a şla n ğ ıc la ra   ə s a s la n a n   milli-si- 
yasi  id e a lla rın ı  h o y a ta   k e ç ir m ə k   c o h d lə r i  h ə r   vochlə 
m ü d a fio   o lu n m alıd ır".  Q u ru lta y   qarşılıq h   h ö r m o t   əsa sında 
üm um i  d e m o k r a t i k   id e a lla rı  h ə y a ta   k e ç ir m ə k   m ə q s ə d ilə  
o n la rla   y ax ın la ş m a ğ ın   zəruriliyini  e ’t ir a f   etd i.21  Q urul- 
tay d a  h o m ç in in   Q a f q a z d a   q a d ın la r ın   vəziyyoti  h a q q ın d a  
m əsolə  m ü z a k ir o   edildi.  M .R ə s u l z a d ə   m ü s ə lm a n   qadımnxn 
azad 
ed ilm ə sin i 
m ü s ə l m a n  
x a lq la r ın m  
m illi-azadlıq 
m ü o ariz əsin in  
ə n  
m ü h ü m  
m ə s ə l ə lə r i n d ə n  
biri 
kimi 
q iy m ə tlo n d ird i. 
M .R ə su lz a d o  
deyirdi: 
"Bütün 
d igər
x alq ların   q a d ın la rı  kişilərlə  b o ra b ə r  ictimai-siyasi  həro- 
k a t d a  
iştirak 
etdiyi 
və 
b u n u n la  
da 
öz 
m illətinin 
u ğ u rla r ın a   k ö m o k   etdiyi  b ir  v a x td a   m ü s ə l m a n   q adın 
d u s t a q l ıq d a  
q a l a  
bilm əz 
v ə  
q alm am alıd ır" . 
Siyasi 
kom issiyanın 
q ə t n a m ə s i  
m ü s ə lm a n  
qadınxn 
siyasi 
vo 
iqtisadi 
h ü q u q larx m n  
kişilə rlə 
b əra b o rlə şd irilm ə s in in  
zəruriliyini  m üoyyən  e t d i .22  Bu,  R u s iy a d a,  ö lk ə n in   bütün 
im ctim ai 
h ə y a tın d a  
k işilərlə 
qadxnlarxn 
h ü q u q la rın ı 
b o ra b ə rlə ş d irə n   ilk  siyasi  s ə n ə d   idi.
Q u ru lta y ın  
g ü n d ə liy in ə  
fə h lə  
və 
to r p a q  
h a q q ı n d a  
m ə s ə lə lə r  daxil  edilm işdi.  L a k in   q u ru lta y   bu  m ə s ə lə lə r 
üzrə  q o tn a m o   qobul  e tm odi  vo  o n la rın   həllini  M üəssislər 
Məclisi  ç a ğ ırıla n a   q ə d ə r   t ə ’xirə  saldı.  B u n a   bax m ay a raq  
bu 
m o sələləro  
d a ir 
q u ru lta y d a  
b o ’zi 
m ə s ə lə lə r 
irəli 
sü ıü ld ü .  F o h lə   v ə   t o r p a q   komissiyası  tə ro f in d ə n   m ə ’ruzəçi
Il.S u lta n o v   idi.  O,  q u ru ltay   n ü m a y ə n d ə lə rin i  komissiyanın 
fəhlo 
m ə s ə lə sin ə  
d air 
q ə tn a m ə s i  
ilə 
ta n ış  
etdi. 
Q ə t n a m ə d ə   fohlolərin  h o y a tın d a   bir  sıra  sosial  islah atların  
keçirilm əsi  to klif  o lu n u r  vo  qeyd  ed ilirdi  ki,  b ü tü n   bu 
m əsoləlor  yalnız 
M üəssislər 
M əclisindo  qanunvericilik 
yolu  ilo  holl  e d ilə   bilər.
T o r p a q  
m əsələ si 
üzrə  kom issiya 
aşağ ıd a k ın ı 
təklif 
edirdi:  "Q a fq a z d a   omokçi  k ə n d lilə rin   to rp a q   ehtiyaclarını 
ödom ok 
m oqsodilo 
b ü tü n  
dövlət, 
ud el 
v ə  
idarə 
to rp a q la rın ın  
m ü s a d i r ə  
olu n m ası 
və 
xüsusi 
torpaq 
ınülkiyyətlorinin 
ə d a lə tli 
q iy m ə tlə rlə  
m əcburi 
şəkildə 
özgəloşdirilmosi  z o ru ri  hesa b   olunur".23
M ə ’ruzoçi 
b elə 
h e s a b  
ed ir  ki, 
to rp a q d a n  
istifadə
edilməsi 
m əs ə lo s in d o  
m e y d a n a  
çıxa 
bilocək 
b ü tü n  
m übahisələr 
vo 
an laşılm azlıq lar 
kəndlilorin, 
to rp aq
sahiblərinin  v ə   q əz a  icraiyyə  k o m itə lə rin in   nüm ayondə- 
lərindən 
i b a rə t 
barışdırıcı 
komissiya 
t ə r ə fin d ə n  
həll 
edilməlidir.
Q urultayın 
son 
m əsələ si 
əh alinin 
əsas 
kütlosinin 
savadsız 
o ld u ğ u   Q a f q a z  
xalqları 
üçün 
çox 
böyük
əhəmiyyəti 
olan   xalq 
təhsili 
məsəlosi 
idi. 
Q urultay
E .Ə fəndiyevin 
m ə ’ru z əsi 
ü z rə   "türk 
dilində 
üm umi,
məcburi  və  pulsuz  təh silin   zəruriliyi  haqqında"  q ə tn a m ə  
qəbul 
etdi. 
M üəllim  
k a d r la rın ın  
yetişdirilməsi 
üçün 
müəllim  s e m in a riy a la rı  və  in stitu tların   açılması  nəz ərd o  
tu tu lu rd u .24
Q u ru ltay ın   s o n u n cu   g ü n ü n d ə   Q a fq a z d a   m üsolm an  milli 
kom itə lə rin in   təşkili  v ə   m ə rk ə z i  V la d iq a fq a z d a   olm aqla 
Şimali  Q a f q a z   və  m ə rk ə z i  B a k ıd a   olm aqla  C ənubi  Q a fq az 
üçün  iki  m ə rk ə z i  b ü r o n u n   yaradılm ası  h a q q ın d a   q ə r a r 
qobul 
edildi. 
M ü so lm a n la rın  
Ü m u m q a fq a z  
qurultayı 
Rusiya 
m ü sə lm a n la rın ın  
siyasi  hoyatında 
m ühüm  
rol
oynadı.  Q u ru lta y   R usiya nın  ö zü n d o   siyasi  hadisələrin 
inkişafının 
bu 
m ə rh ə lə s in d ə  
m ü səlm an  
xalqlarının
m ənafeyini  i fa d ə   e d o r ə k   R usiya  m üsəlm anlarının  milli 
h ə r ə k a tın m   inkişafı,  d e m o k r a t ik   respublika  prinsiplərinə 
söykənən  d ö v lət  q u ru lu ş u   seçim inin  yollarını  m üəyyən 
etdi.
L akin  bu  q u r u lta y d a   m ü s ə lm a n   qüvvələrinin  birliyi 
heç 
d ə  
b ü t ü n  
R u siy a 
m ü səlm an ların ın  
birləşməsi 
m əsələsində, 
o n la rın  
e tn ik  
v ə  
dini 
xüsusiyyətlərinin 
tanınm ası  m ə s ə lə sin d ə   müxtolif  -mövqelərdo  du ra n   Rusiya 
m üsəlm anları  başçılarının  sazişo  gəlmosi  d em ək   deyildi.
R eg io n la r 
ç ə rçiv əsin d ə 
toplanm ış 
etn ik  
q rupların 
(C ənubi  Q a fq a z ,  B aşqırdıstan,  Krım ,  Qırğızıstan  və  s.) 
n ü m ay ən d ə ləri 
b ü tö v lü k d ə   •  Rusiya 
dövlətinin 
hoyati 
m ə n a f e lə rin ə  
to x u n m a m a q la  
bütü n  
m əsələlər 
üzrə 
ö zünüidarə  tə k l if   e d ə n   ərazi  muxtariyyoti  to rəfdarı  idilər. 
Rusiyanın 
m üxtəlif 
hissələrinə 
səpələnm iş 
ta t a r la r a  
gəldikdə  o n l a r   ta m a m ilə   əks  m övqedə  dayanırdılar.25 
Bu 
ixtilaflar 
1917-ci 
il 
mayın 
11-dən 
17-nə 
q ə d ə r

---