İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

m a y a r a q   Ü m u m r u s i y a   m iq y a sın d a   s ə p ə lə n m iş   qüvv ələrin  
b'ırloşdirilmosindon  g ed ird i.  Ü m u m r u s i y a   M ü s ə l m a n   Şurası 
y a r a d ü d ı .   Ö z ü n ü n   çoxsaylı  ş ö ’b ə l ə r i n ə   ə s a s la n a n   Şura 
R u siy a d a  
y aşa y an  
m ü s ə l m a n la r ı n  
siyasi 
m ə r k ə z i n ə  
çevrilm əyo  çalışırdı.  İn q ila b ın   ilk  g ü n l ə r in d ə n   A z ə rb a y c a n  
m ü s ə lm a n  
h ə r ə k a t ı n ı n  
fo r m a la ş d ığ ı 
m ə r k ə z l ə r d ə n   biri 
oldu. 
1917-ci 
il 
m a r t ı n  
2 7 -d ə 
B a k ıd a  
Ü m u m ru s iy a  
Ş u ra s m ın   ilk  filialı  o la n   M ü s ə l m a n   milli  k o m itə s in in  
M ü v ə q q ə ti  
İcraiyyə 
K o m itə s i 
yarad ıld ı. 
"Müsavat" 
partiy a sın ın   üzvü,  h ü q u q ş ü n a s   M .H .H a c ın s k i  o n u n   sədri 
seçildi.14
K o m itə n in  
irəli 
sü rd ü y ü  
ciddi 
tə l ə b l ə r d ə n  
biri 
m ü s ə lm a n la rın   yerli  ö z ü n ü i d a r ə   o r q a n la r ı n d a   v ə   gələ- 
c ə k d ə   M ü ə ssis lə r  M ə c lisin d ə   pro p o rsio n a l  təm sil  o lunm ası 
tələbi  idi.  Bu  tə l ə b   h om   bolşeviklər,  hom   d ə   m e n ş e v ik lə r 
v ə   e s e r l ə r   t ə r ə f i n d ə n   k ə s k in   e ’tira z a   səbəb  oldu.  O n ların  
fik rin cə ,  gizli  s ə s v e r m ə   ş ə r a i tin d ə   ü m u m i,  b irb aşa  və 
b ə r a b ə r   seçki  h ü q u q u   m ü sə lm a n la rın   öz  irad ə sin i  ta m  
ifad ə 
e t m ə s i n ə  
t ə ’m in a t  v e rir. 
L a k in  
bu 
c ü r  
baxış 
m ü s ə l m a n l a r  
iç ə r isin d ə  
savadsızlığın 
y ü k s ə k  
faizini, 
on ların   baş  v e r ə n   inqilabi  p ro s e slə rə   hazırlıqlı  o lm a m a sım  
n ə z ə rə   alm ırdı.
Bir  şey  aydın  idi:  bu  p rinsipə  əm əl  edildiyi  hald a, 
m ü s ə lm a n  
ə h a lisinin 
böyük 
hissəsi  o y u n d a n  
k ə n a r d a  
qalırdı.  1917-ci  ilin  m a r t ı n d a   fə h lə   və  əsgər  d e p u t a t la r ı  
S o v etlərino  ilk  s e ç k il ə r d ə   m ü s ə lm a n la rın   bu  o r q a n la r d a  
heç  bir  y er  a lm a m a s ı  da,  g ö rü n ü r ,  bu  am illə  bağlı  idi. 
Bu  m ə r h ə l ə d ə   b a ş  v e r ə n   h a d i s ə l ə r ə   R u s iy a   d e m okra tiya sı 
n ü m a y ə n d ə lə rin in   m ü n a s ib ə ti  əsa sən  m öv cu d   re a l  mü- 
səlm an 
siyasi  v ə   ictim ai 
qüvvələrini  əksinqilabçılıqda 
g ü n a h l a n d ı r m a q d a  
öz 
ifad ə sin i 
ta p ırd ı. 
"Bakı 
Soveti 
X ə b ə r l ə r i ”,  d e m ə k   o la r  ki,  h ə r   gün  baş  m ə q a lə lə ri 
m ü səlm an   m ə s ə lə sin ə   h ə s r  edirdi.B u  m ə q a l ə lə r d ə   mü- 
səlm an  ictimai  təşkilatlarxnın  inqilab  işi  ü ç ü n   z ə r ə r in d ə n  
vo 
"m üsəlm an 
m illətçiliyindən" 
danışılırdı. 
T ə d r ic ə n  
d ü şm ə n  
panislam izm i 
obra zı 
y a r a d ılır 
və 
m ü s ə lm a n  
liderləri  a z adlıq  d ü ş m ə n lə r i  e ’lan  edilird ilər.
L akin  M ü s ə l m a n   ictim ai  təşkilatların ın   Bakı  komitosi 
ö z ü n ü n   ilk 
i n t ib a h n a m ə s i n d ə   xalqların  suverenliyi  və 
h ü q u q   bərab ərliy i  prinsiplərini,  on ların   milli  haqlarını 
qoruyub 
sax lam a ğ a 
çalışır, 
b u n u n la  
da 
m üsəlm an
cəm iyyətinin  m ü x tə lif  tə b ə q ə lə rin i  öz  to rofinə  çokirdi, 
Bu 
m ə r h ə l ə d ə  
milli 
intibah 
qayəsi 
azərbaycanlıların 
ş ü u ru n d a   az  d a   olsa  iz  buraxm ış  tü rk çü lü k   ideyalarında 
ifad ə  edilirdi.  Bu  ideologiyanı  milli  m ə r k ə z lə rd ə   -  Bakı 
və  G ə n c ə d ə   y e rlə ş ə n   ayrı-ayrı  q ru p la r  h əy a ta   keçirirdilər.
F ev ra l 
b u r ju a - d e m o k r a tik  
inqilabının 
qələbəsindən
so n ra 
leqal 
fəaliyyət 
g ö stə rm ə y ə   başlayan  "Müsavat" 
partiyası  k ü tlə lə ri  ələ  alm aq,  onları  öz  t ə rə fin ə   ç ə k m ə k  
iiçün  geniş  siyasi  və  təşkilati  işi  görm əyə  başladı.  1917~ci 
ilin  payızında  "Müsavat"  A z ərb ay c an   dem okratiyasının 
konsolidasiyasına 
nail 
ola 
bilmiş, 
m illi-demokratik
h ə r ə k a t a   başçılıq  ed ə n ,  sinfi  və  sosial  mənsubiyyotindən 
asılı 
o l m a y a r a q  
A z ərb ay c an  
cəmiyyətinin 
müxtəlif 
tə b ə q ə lə rin i  öz  arxasınca  a p a ra   bilon  güclü  siyasi  partiya 
oldu.  P a rtiy a n ın   əsas  ta ktiki  m əsələ lə rin d ən   biri  o n u n  
x a ra k te ri  h a q q ın d a   fikir  yü rü tm əy ə  im kan  verən  dövlot 
quruluşu  m əsoləsi  idi.
"Müsavat" 
partiyası 
fe d era tiv  
d e m o k ra tik  
Rusiya
tərk ib in d ə   A z ə rb a y c a n   milli-ərazi  muxtariyyoti 
və  20
yaşına  ça tm ış  A z ə rb a y c a n   v ə tə n d a ş la rın a   seçki  hüquqıı 
verilm əsi  ideyasını  irəli  sü rürdü.  M onarxiyam n  süqutun- 
dan  cəmi  bir  n e ç ə   gün  so n ra  G ə n c ə d ə   "Türk  federalistlər 
partiyası" 
y a r a n d ı, 
p artiy a 
R usiya 
dövlətinin 
m uxtar
ərazilərin  fe d e ra siy a sın a   çevrilməsi  ideyasını  irəli  sürürdü. 
P artiy an ın   yaradıcısı  v ə   ideya  rəhbəri  N.Usubboyov  idi.
1917-ci  ilin  se n ty a b rın d a   "Rusiyada  müsəlmanlıq"  dini 
partiyasını  y a ra tm ış  v ə  
siyasi 
həyatın  oks  qütb ü n d ə 
d a y a n an  
d in i-m ü h a fiz ə k a r 
d a irə lə r 
gözlomə 
mövqeyi
tu td u la r. 
B u n la r 
G ə n c ə  
"İttihadi 
islam" 
toşkiiatı 
ilə 
b irləşərək  
v a h id  
"Rusiya 
m üsəlm anlıq 
- 
İ ttih a d ” 
partiyasını  y a r a t d ı la r .  Partiya  bəy a n atların d a  öz  siyasi 
fəaliyyətində  şəriə t  t ə ’limini  rə h b o r  tutacağını  bildirirdi. 
A zorbaycan  q ay ə sin ə  qarşı  xüsusi  düşmənçilik  miinasiboti

---