İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

o la ra q   "gündəlik  tü r k   q əz eti"   a d la n d ı r ıl a n   "Açıq  söz" 
q ə z e tin in   s ə h i f ə lə r in d ə   M .R ə s u l z a d ə   m illə tlə r in   eyniliyi 
p r o b le m in ə   baxışlarını  çox  böyük  in a d k a r l ıq l a   m ü d afiü  
e d i r d i .20 
1917-ci 
ilə 
q ə d ə r  
h ö k u m ə t i n  
h ə r  
cü r 
"panislam izm"  v ə   "p a n tü rk iz m "   t ə z a h ü r l ə r in i  a m a n s ız h q la  
t ə ’qib  e t m ə s i  n ə t i c ə s i n d ə   "M üsavat"  p artiy a sın ın   fəaliyyoti 
əslin d ə 
d a y a n d ır ılm ış d ı 
v ə  
b u n a  
g ö r ə  
d ə  
p artiy a 
lid e rlə r in in   g ö rü ş lə r in i  iş ıq la n d ır a n   y e g a n ə   m ə n b ə   "Açıq 
söz"  q ə z e t i   idi.  S e n z u r a   m ə h d u d i y y ə t l ə r i n ə   b a x m ay a raq , 
q ə z e t  d e m o k r a t i k   id e y a l a r a   sadiq  qalır,  h əm   R u siy a n ın  
b ü t ü n   m ü s ə l m a n   ə h a lisin in   p ro b le m lə rin i,  h əm   d ə   yerli 
m ü s ə lm a n la rın   p ro b le m lə r in i  işıq la n d ıran   m ə q a l ə l ə r   dərc 
edirdi.
X X   əs rin   əvvəllərini  A z ə rb a y c a n   m ə t b u a t ı n ı n   çiçək- 
lənm osi  dövrü  a d l a n d ı r m a q   olar.  H ə lə   X I X   əsrin   70-ci 
i llə rin d ə   "Əkinçi"  q ə z e ti  v ə   o n u n   r e d a k t o r u   H ə s ə n   bəy 
Z ə r d a b i  
t ə r ə f i n d ə n  
əsası 
qoyulm uş 
ə n ’ə n ə lə ri 
davam  
e t d i r ə n   bir  çox  A z ə rb a y c a n   q ə z e tlə ri  öz  s ə h ifə lə rin d ə  
milli  m ə d ə n iy y ə tin   ən  m ü h ü m   p ro b le m lə r in i  qald ırırd ı. 
Sərt  s e n z u r a   t ə ’q ib lə rin ə   b a x m a y a ra q   p a r la q   publisist 
i s t e ’d a d la r ın ı  n ü m a y iş   e td ir ə n   A z ə rb a y c a n   ədəbiyyatı  və 
m ə d ə n iy y ə tin in  
g ö rk ə m li 
n ü m a y ə n d ə lə ri 
Ə h m ə d  
bəy 
A ğa yevə, 
Əli 
bəy 
Ilü se y n z a d ə y ə , 
Ə l i m ə r d a n  
bəy 
T o p çu b a ş o v a , 
S u lta n  
M əc id  
Ə fə n d iy ev ə, 
H ə s ə n  
bəy 
V ə zirova,  Ilü s e y n   M in a sa z o v a ,  Eynalı  S u ltanova,  F iru d in  
bəy 
K öçərliyə, 
N ə r i m a n  
N ə rim a n o v a , 
M ə m m ə d ə m i n  
R ə s u lz a d ə y ə  
"Iləyat", 
"İrşad", 
"Bakı 
həyatı", 
"İqbal", 
"Təkam ül",  " F ü y u z a t”,  "Tərəqqi",  "Şəlalə",  "Dirilik"  və  bir 
çox  b a ş q a   q ə z e t  və  j u r n a l l a r ın   s ə h i f ə lə r i n d ə   A z ə rb a y c a n ın  
ictimai-siyasi  və  m ə d ə n i  h əy a tın ın   b ü tü n   ə n   m ü r ə k k ə b  
m ə s ə l ə lə r i n ə   öz  m ü n a s ib ə tlə rin i  b ildirm ə yə  m a n e   ola 
bilmədi.  Milli  ö z ü n ü d ə r k e t m ə   ş ü u ru n u n   fo rm a la ş m a s ı  və 
in k işafın d a  o n la rın   çox  böyük  rolu  o lm u şd u r.
Bu  p ro b le m lə r  v ə   o n la rın   içərisin d ə  ə n   k əskin  m ə s ə lə  
olan  m ü s ə lm a n la rın   siyasi  h ü q u q s u z lu ğ u   m əsələsi  azər- 
baycanlı  d e p u t a t l a r   t ə r ə f i n d ə n   R usiya  im periyasının  d ö rd  
d ə f ə  
seçilm iş 
ali 
n ü m a y ə n d ə l i  
o rq a n ı 
olan 
D övlət 
D u m a s ın d a   da  q aldırıldı.
1906-cı 
il 
may 
seçkiləri 
n əticə sində 
Bakı 
və 
Yelisavetpol 
q u b e rn iy a la rın d a n  
görkəmli 
ictimai-siyasi 
x ad im lər 
Ə .T opçubaşov, 
İ.Ziyadxanov, 
A .M uradxanov, 
M .H aqverdiye v  I  D u m ay a  d e p u ta t  seçildilər.  Azərbaycan 
d e p u ta tla r ı 
Ə .T o p çu b aşo v u n  
s ə d r 
seçildiyi 
m üsəlm an 
p a rla m e n t  fraksiyasına  daxil  o ld u la r.21  "İttifaqi-Müslimin" 
qurultayının 
q ə r a rın ı  yerinə  y etirə rək   fraksiya  özünü 
k a d e tlə rin   p la tfo rm a s ı  ilə  həm rəy  e ’Ian  etdi.  M üsəlm an 
fraksiyasının  siyasi  prinsipi  Ə .Topçubaşov  tərə findən  çox 
dəqiq  m üəyyənləşdirildi:  "Ciddi  konstitusiya  tələblərinə 
əsaslanan 
m ü sə lm a n  
proqram ı 
torpağın 
əyalətlərdə 
milliləşdirilməsi,  dini  işlərd ə  tam  m uxtariyyət,  imperiyanın 
bü tü n   əra z isin d ə   kiçik  ö zü n ü id arə  vahidləri  və  əyalət 
yığıncaqları  t ə ’sis  e t m ə k l ə   y e rlə rd ə   geniş  id arə  muxta- 
riyyət  prinsipini  irəli  sürdü".22
Ə .T o p çu b aşo v a  ilk  d ə f ə   o lara q   m üsəlm anların  bütün 
ehtiyac 
v ə  
istə k lə rin i 
Rusiya 
imperiyasının 
bütün 
v ə tə n d a ş la rın a   ç a td ı r m a q   im kam   verilmişdi.  Azərbaycan 
n ü m a y ə n d ə lə ri  öz  xalqının  ü m d ə   tələbləri  və  problem- 
lərini  şərh  e t m ə k   ü çün  D u m a  tribunasından  istifadə 
edirdilər.  X X   əsrin  ə w ə l lə r i n d ə   A zərbaycan  cəmiyyətinin 
ərizə  və  x a h iş lə rin d ə   irəli  siirülən  tələblərin,  dem ək  olar 
ki,  hamısı,  o  c ü m lə d ə n   a q r a r  m əsələ,  çarizmin  köçürm ə 
siyasəti,  erm ə n i-a z ə rb a y c a n lı  to q q u şm a la rın d a   h ö kum ət 
o rq a n la rın ın   f i t n ə k a r   rolu  və  s.  d e p u ta tla r ın   çıxışlarında 
(İ.  Z iyad x a n o v u n  
n itqi)  öz  əksini 
tapırdı.  I  Dövlət 
Dum ası 
cə m i 
72 
g ü n  
fəaliyyət 
g ö stərdikdən 
sonra 
qovuldu.  B u n u n la   ə l a q ə d a r   olaraq  e ’tiraz  ed ə n   d c p u ta tla r 
sırasında 
A z ə rb a y c a n  
d e p u ta tla rı 
Ə.Topçubaşov 
və 
İ.Ziyadxanov  d a   vardı.  Vıborq  m ü raciətini  imzalamış  bu 
d e p u ta tla r  m ə h k ə m ə y ə   verildilər,  m ə h k ə m ə   onlara  üç 
aylıq  həbs  h ö k m ü   çıxardı,  o n la r  bir  çox  hüquqlardan, 
o  c ü m lə d ə n  
D öv lət 
D um asın a 
seçilm ək 
h ü q u q u n d an  
m ə h ru m   e d ild ilə r.23
A z ə r b a y c a n d a n   II  D övlət  D um asına  F.Xoyski,  X.Xas- 
m əm m ədov,  İ.Z .T ağıyev,  M .M .Şahtaxtinski,  M .Q .M ahm u- 
dov,  Z .E .  Z e y n a lo v   d e p u t a t   seçildilər.24  O n lar  da  öz

---