İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

p r o q r a m l a   "Türk  f e d e r a l i s t l ə r   parti yası "  adı   a l t ı n d a   siyasi 
s əhnoyo  çıxdı.
H o m   Bakı da,   h o m   do  A z ə r b a y c a n ı n   d ig or   q o za i a r ı n d a 
foaliyyot  g ö s t ə r o n   vo  ohali  i çori si ndə  b ö yük  n ü f u z u   olan 
"Difai"  milli  par ti ya sı   1906-cı  ilin  ikinci  y a r ı s ı n d a   y ar andı . 
1905-ci  ildo  e r m o n i -a z o r b a y c a n l ı   z i ddi yyət lər i ni n  kəs ki n-  
i əşməsi  bu  p a r t i y a m n   y a r a n m a s ı n d a   m ü h ü m   rol  oynadı .  
P ar t iyanı n  Mo r koz i   k omi tə s i,   o n u n   m ə t b u   o r q a n ı   olan 
"İrşad"  qozeti  B a k ı d a   yer l əş di r i idi   vo  o n l a r a   görkoml i  
icti.nai  xadi m  v ə   publisist  Ə h m o d   boy  A ğ a y e v   başçılıq 
edirdi.   P a r t i y a n ı n   əs a s  foaliyyəti  B a k ı d a n   k ə n a r d a   özünü 
göst ori rdi   vo  qı sa  m ü d d o t   orz i ndo  A z ə r b a y c a n ı n   qər b 
qozalarıııı-Şuşa,  Z ə n g ə z u r ,   Ka ryagi n.   C a v a n ş i r   qəz ai ar ı nı  
və  Goııco  ş ohər ini   o h a t o   et mi şdi.  
P ar t i y a   üzvlərinin 
ü m u m i   sayı  1000  n ə f o r d o n   çox  idi  v ə   1917-ci  ilə  q o d ə r  
"Difai"  A z ə r b a y c a n ı n   on  iri  siyasi  parti yası   idi.  Part iyanı n 
sosial  bazasını 
t aci r ior in,   şohor  və  k ə n d   ziyalılarının 
n ümayon dəl or i,   xı rda  s ah i b k ar i a r ,   kəndl il ər ,   hə m ç i ni n  boy 
silkinin  n üm a y o nd əl o r i   təşkii  edi rdi lər .   Eyni  z a m a n d a  
partiya 
s ıral ar ı na 
r u ha ni i o ri n  
d ə   n ü m a y o n d o l ə r i  
daxil 
o lmuş dul a r ,   bu  d a   p ar t i y a nı n  şoriot  q a n u n l ar ı n ı   təbiiğ 
e t m o s i n d ə   özünü  g ö s t ə r i r d i . 14
Döyüşkon 
t əşki lat  
kimi 
y a r ad ı l ma sı na  
b ax ma y a r aq  
"Difai"  parti yası   t okco  hər bi   m o q s ə d l ə r   g ü d m ü r d ü .   Bu, 
layihosi 
Ə . Ağ ay ev  
t o r of i ndon 
"İrşad" 
q ə z e t i n d o  
dorc 
o l u n mu ş   p r o q r a m d a n   d a  g ö r ü n ü r d ü .   5  P a r t iya   A z ə r ba y c an  
xalqını  son  v ax tl ar   o n u n   üzəri no  d ü şə n   b ədbə xt l ikl ər də n 
-  hər   iki  xalqın  h əya t   torzini  po za n  e r m ə n i - mü s o l ma n  
t o q q u ş m a l a r ı n d a n   xilas  et məyi   və  hom  d ə   m ü s ol ma nl a rı n 
geriliyi  ilə  mi ibari zə  a p a r m a ğ ı   ö zü nü n  başlıca  v ə   əsas 
moqsodi 
e ’lan 
ct di .   Bu 
moqs ədl ər i  
h əy at a  keç i r mok 
iiçiin  iki  şort-tohsil  vo  güc  lazım  i di.16
1907-ci  ilin  m ay ı n d a  yeni  bir  A z ə r ba y ca n   toşkilatı  -  * 
öz  t o’sirini  Qazax  q ə z as ın a   vo  Tiflis  q uber niyasını n  bo’zi 
q o z a l a n n a   yayan  "Müdafio"  təşkilatı  yar andı .  Təşki lat ın  
rolıbor  özoyino  p od po lko vni k  M.R.Vokilov,  A.Qiyasbəyov 
vo  Q.K.Saniyev  daxil  i dilor.17  Part i yanı n  m ü ra c i ə t i n do  
deyilirdi 
ki, 
on u n 
foaliyyotinin 
osas 
istiqamotini
m üs ol ma nl a r  i çər i si ndə  ictimai  toşkilatların  yaradılması 
vo 
m ü s ə l m an l ar ı n  
m a a r i f  
və 
modoniyyətino 
qayğı 
gös t or mək   toşkil  edə cokdi r.   Toşki l at   1908-ci  ilo  q ə d ə r  
fəaliyyət 
göst ordi   vo 
homin 
ildo  h ö kumot   orqanları  
t o rə f in d ən   d a r m a d a ğ ı n   edildi.
1911-ci 
ildo 
yar adı l mı ş  
mi ll i -demokr at i k 
"Müsavat" 
partiyası  azadl ı q  horokatı nı n  romzi  və  əsas  rəhbori  oldu. 
Part i yanı n  ilk  özəyini  h üm mə t ç i l ə r   A. Kazımzado,   T. Na- 
ğıoğlu  və  M ə m m ə d ə m i n   R əs ul zado  (Rosuloğlu)  t o’sis 
etdilor.  H ə m i n   ildə  K. V.Mi kayı l zadə,   T.Şorifzadə,  Y.Ziya, 
S.Musəvi 
vo 
M . Q . T a h i r z a də  
par ti yamn 
işino 
cəlb 
edi l di lər. 18
"Müsavatın"  ilk  p r o q r a m ı   vo  ni zamnaməsi   1912-ci  ildə 
gizli 
ki t abça  şək l i nd ə  
noşr  ol undu.  
P roqr a m 
büt ün
müsol man 
xalqlarını 
birloşdirmək, 
öz 
müstoqilliyini 
q o ru ma q   v ə   ya  borpa  et mok  u ğr u nda   mübarizo  aparan 
müsol ma n  öl kol əri no  m ə ’nəvi  vo  maddi   yardım  göstormok 
vozifolori  do 
daxil  o l ma ql a  8 
maddod on  ibarət idi.  O
dövrdə  par t i ya nı n  əs a s   vozifosi  öz  sıralarını  ar tı rma q 
yolu  ilə  golocok  mübari zo  üçün  qüvvo  t opl amaq  e ’lan 
edilirdi.19  B ü t ü n   b u nl ar   gizli  şokildə  həyata  keçirilirdi, 
çünki  Bal kan   mühari bol ori ni n  başlanması  ilo  ol aqəda r
ol araq  haki mi yyət   o rqa nl a r ı   "panislamizm  tohlükəsinə" 
qarşı  m ü ba r i zə ni   güclondirmişdi.
1913-cü  ildo  R o m a no v l ar   sülalosi  hakimiyyotinin  300 
illiy  ilo  o l aq ə d a r   o l ar a q   verilon  ümumi  ofv  (amnistiya) 
noticosində  bu  d ö vr d ən   "Müsavat"  partiyasımn  doyişmoz 
lideri  ol muş   M o m m ə d o m i n   Rosulzado  Bakıya  qayıtdı. 
Bu 
vaxt 
o n u n  
siyasi 
baxışları 
vo 
dünyagör üşündo 
ohomiyyotli  dəyişikliklor  "  baş  vermişdi.  Bu  işdo  onun 
Türki yə  ədəbiyyatı  vo  publisistikasının  görkomli  nüma- 
yondosi 
Zi ya  Göyalpı n 
başçılıq 
etdiyi 
"Türk 
ocağı"
dərnoyinin  i şi ndə  fəal  iştirak  etmosi  vo  həmçinin  milii 
monafeyi  islam  biıiiyi  amilindən  iistün  tutan,  islam  vo 
türk  dünyas ı nı n  t anı nmı ş  şoxsiyyoti  filosof  Şeyx  Coma- 
loddin 
ol -Əf qani ni n 
əsərlərilə 
tanışlıq 
böyük 
rol 
oynamışdı.  1913-1914-cü  illəıdo  "İqbal"  vo  "Yeni  İqbal" 
qəzetlərinin,  ö zünü n  noşr  etdiyi,  "Müsavatın"  morkozi 
orqanına  çevrilmiş  vo  müsol man  diinyasında  ilk  dofo

---