İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

bəsləyon  itti h a d ç ıla r   t ü rk ç ü lü k   ideyalarını  rə d d   ed ird ilər. 
P artiya 
üzvlori 
eyni  z a m a n d a  
s e p a ra tç ılıq  
m eyllorinə 
qarşı  çıxır,  b ü tü n   R u siy a  m ü sə lm a n la rın ı  on ların   dini 
m ə n a f e lə rin i  q o ru y a   biləcək  bir  tə ş k ila td a   birləşm əyo 
çağırırdı.
1917-ci  il  m a r t ı n   3-də  "m üsəlm an  kü tlo lə rin   psixolo- 
giyasını  və  ö z ü n ü n   xüsusi  tarix  oldu ğ u n u "  n ə z o rə   alan 
bolşevik  "H üm m ot"  partiyası  öz  fəaliyyətini  b ə r p a   e t d i . 15 
N .N o rim a n o v   p a rtiy a n ın   m ü v ə q q ə ti  k o m itə sin in   başçısı, 
M.Ə zizbəyov,  M .N .İsrafiIbəyov  v ə   N .M .S u lta n o v   k om itə- 
nin  üzvləri  seçildilər.  N .N ə rim a n o v   b a şd a   o lm a q la   Bakı 
h ü m m ə tç ilə ri  özlərini  bo lşev ik p ərə st  e ’lan  etd ilə r,  halbuki 
ə y a lə tlə rd ə k i 
k o m ito lo r 
re g io n u n  
b a şq a  
y e rlə rin d ə , 
xüsusilo  G ü r c ü s t a n d a   ü s tü n lü k   təşkil  e d ə n   m e n şe v ik lə rə  
meyl  e d ird ilər.
Q a fq a z   m ü sə lm a n la rın ın   1917-ci  il  15-20  a p re ld o   B akıda 
keç irilə n   q u ru lta y ın d a   yeni  inqilabi  yüksoliş  ş ə ra itin d o  
azərba y can lıların   istək lərin i  m ü ə y y ə n lə şd irm ə k   ü ç ü n   ilk 
toşəbbüs  göstorildi.  Q urııltay  o r ə fə s in d ə   m ü s ə lm a n   ictimai 
tə şk ila tla rın ın   B akı  M ü v ə q q ə ti   K o m itə s i  Q a f q a z   müsəl- 
m a n la r ın a  
m ü ra c io t 
d ərc 
etd i. 
M ü r a c i ə t d ə  
deyilirdi: 
" Ü m u m m ü s ə lm a n  
q u ru ltay ı 
ç a ğ ır m a q d a n , 
milli-siyasi 
p ro q r a m ı  irəli  s ü r m o k d ə n   im tina  e d ə n   k o m itə   millət 
kimi 
m ü s ə l m a n l a n n  
m ə n a fe y in i  ən  yaxşı  t ə ’m in  ed ə  
b iləcək  d övlət  idarosi  h a q q ı n d a   fikrini  bildirmoyi  zoruri 
h esa b  
edir... 
B elo 
id a rə  
form ası 
yalnız 
d e m o k r a t ık  
re sp u b lik ad ır."16
Beloliklo,  q u ru lta y   aç ıla n a   q ə d ə r   A z ə rb a y c a n ın   siyasi 
tə ş k ila tla rı 
R u siy a n ın  
siyasi 
q u ru lu şu  
h a q q ı n d a  
öz 
p ro q r a m la rın ı  e ’lan  etd ilo r.  D igər  R usiya  siyasi  təşki- 
latları 
v ə  
h ə r ə k a t l a r ı  
içərisin d ə 
A z ə rb a y c a n ın  
siyasi 
to şk ila tla rı 
R usiya 
tə rk i b i n d ə  
d e m o k r a t ik  
resp u b lik a 
ideyasını  iroli  s ü rə n   ilk  tə ş k ila tla rd a n   biri  idi.  Q u ru lta y d a  
A z o rbaycanın  siyasi  p a r tiy a la rı  v ə   ictim ai  tə ş k ila tla rın d a n  
başqa,  Şimali  Q a fq a z ,  G ü r c ü s t a n   və  İrə v a n   m üsolm an- 
Iarının  nü m ay o n d o lo ri  iştirak  edird ilər.
Q urultayda 
əsas 
m əsolə 
R usiyanın 
gələcək 
siyasi 
quruluşu 
və 
kiçik 
xalqların 
h ü q u q la rı 
məsəlosi 
idi. 
Rusiyanın 
siyasi 
q u ru lu şu  
h a q q ın d a  
M .Ə .R əsu lza d ə 
m ə’ruzə  etdi.  O   g ö stərd i  ki,  "dövlətə  daxil  olan  müxtəlif 
millətlərin 
m ö h k ə m  
birliyini 
o n la rın  
dövlət 
ittifaqı 
haqqında  azad  ifa d ə   olu n m u ş  a r z u su n d a n   başqa  heç  bir 
q ü w ə   t ə ’min  e d ə   bilməz."1 
Q a fq a z   m üsəlm an larım n  
milli-siyasi  idealları  h a q q ı n d a   M .R ə su lz ad ən in   mo’ruzəsi 
üzro  qurultay  q ə t n a m ə   qəbul  etdi.  Q ə tn a m ə d ə   deyilirdi: 
"Federativ  əs a sla rla  d e m o k r a t ik   respublika  Rusiya  dövlət 
quruluşunun  m ü s ə lm a n   xalqlarının  m ənafeyini  ən  yaxşı 
to’min  edon  form ası  kimi  tanınsın."18
R SD F(b)P   B K-nin  q ə r a r ın a   əsa sən  qurultayın  işində 
iştirak  ed ə n   b o lşev ik -h ü m m ətçilər  N .N ərim anov,  M.Əziz- 
bəyov,  H .S u lta n o v   vo  R .N ağıyev  n ü m a y ə n d ə lə r  qarşısında 
öz 
tələblərini 
irəli 
sü rd ü lər. 
Bu 
tələblor 
sosialist 
inqilabının  Ü m u m d ü n y a   m iqyasında  qələbosi  h aqqında 
sırf  inqilabi 
ş ü a r la r d a n  
ibarot 
olub 
ham ını 
p ro le ta r 
Rusiyası  bayrağı  a ltın d a   birləşm oyə  çağırırdı,  N.N orim a- 
nov  deyirdi:  "Rusiyada  inqilab  üm u m d ü n y a  imperialist 
m üharibəsindən  so n ra   b ü tü n   d ü n y a d a   inqilabın  başlanm ası 
deməkdir".  O ,  kiçik  x a lq la rın   taleyini  yalnız  fohlo-kəndli 
Rusiyasının  taleyi  ilə  b a ğ layırdı.1
Qurultay  20  aprel  tarixli  iclasında  Q a fq az  m üsəlm an- 
larının 
M ü v ə q q ə ti  
h ö k u m o tə , 
hab e lə 
m ü h arib ə 
vo 
Rusiyanın 
d ig ər 
x a lq ların a 
m ünasiboti 
m əsələlərini 
müzakirə  etd i.
Q afqaz  m ü s ə lm a n   q u rultayı  R usiya  M üvoqqoti  höku- 
mətinin  b ü t ü n   todbirlərini  hor  vəc h lə  m ü d a fiə   etmoyin 
zəruriliyini  g ö stə rd i,  ç ü n k i  "bu  h ö k u m ə t  özünün  əsgər 
və  fəhlə  d e p u t a tl a r ı   sovetinin  razılığı  ilə  dorc  etdiyi  6 
mart  1918-ci  il  tarixli  bəy a n n am əsin in   prinsipiərini  ardıcıl 
və  d önm əz  ş ə k ild ə   h ə y a ta   keçirocokdir".20
M üharibəyo  m ü n a s ib ə t  m osələsindo  qurultay  Rusiya 
d em okratiyasının 
m ühariboni 
ilhaqsız 
və 
təzm inatsız 
q urtarm a ğı  tə lə b   ed ə n   hissəsinə  qoşulmağı  q ə r a ra   aldı. 
v  Qurultayın  b aşq a  x a lq la ra   m ü n a sib ə t  məsoləsino  aid 
qərarında  deyilirdi:  "Rusiya  dövlotinin  b ü tü n   xalqlarına

---