İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

e tm o y ə n   Scym  ö z ü n ü n   xarici  d ö v lə tlo rlə   sülh  b a ğ lam a q  
səlahiyyəti  o l d u ğ u n u   bildirirdi.  T ü rk iy ə   ilə  d an ışıq lara 
d a ir  Scymin  q əb u l  etdiyi  p r o q r a m ın d a   gö stərilird i  ki,
1914-cü  ildəki  d ö v lə tlə ra ra s ı  s ə r h ə d   b ə r p a   o lunm alıdır. 
B u n d an   əlavə,  C ə n u b i  Q a f q a z   n ü m a y ə n d ə   h e y ’əti  Şərqi 
A n a d o lu ,  o  c ü m lə d ə n   T ü r k iy ə   döviəti  tə rk i b i n d ə   T ü rk iy ə  
E r m ə n i s ta n  
üçün 
öz 
m ü q ə d d ə r a t ı n ı  
t ə ’yin 
etm ək  
h ü q u q u n u  
əldə 
e t m ə y ə  
çalışırdı. 
D a n ış ıq la r 
üçün 
n ü m a y ə n d ə  
h e y ’əti 
üç 
C ə n u b i 
Q a f q a z  
m illətinin 
p a r la m e n t  fr a k s iy a la rın d a n   o la n   siy asətçilər  q r u p u   kimi 
təşkil  o lu n m u ş d u .  N ü m a y ə n d ə   h ey ’ə t in ə   gürcü 
A k a k i 
Ç xen k eli 
başçılıq 
ed ird i.  N ü m ay ə n d əliy in  
azərbaycaniı 
hissəsi  iki  m ü sa v a tç ı  -  M .IIa c ın s k i  və  X .X a s m ə m m ə d o v  
v ə   b ü tü n  
d igər  p a r tiy a la rın  
h ə r   b irin d ə n  
bir 
nəfər: 
sosialist 
b l o k u n d a n  
İ.IIe y d ə ro v , 
ittih ad ç ı 
M ir 
Y a q u b  
M eh d iy ev   və 
Ə l ə k b ə r  
Ş eyxü lisla m z ad əd ə n  
(m enşevik- 
h ü m m ə tç i)  ib a rə t 
idi. 
B ü tü n  
bu 
q ru p  
m a rtın  
12-do 
d a n ış ıq la rın   başlanacağx  T r a b z o n a   gəld i.72
Z a q se y m   T ü rk iy ə   ilə  sülh  d a n ışıq la rın a   hazırlaşdığı 
v axtda  B re s td ə   R u siy a  və  A lm aniya  a r a s ı n d a   se p a ra t 
m üqavilo  im zalandı.  Bu  m üqaviloyə  əsason,  Ə r d ə h a n , 
Q a rs  
v ə  
B atum  
T ü r k iy ə y ə  
keçirdi. 
Z a q se y m  
Brest 
sülh ü n ü   qobul  etm o d i  v ə   P e t r o q r a d a   X K S   ad ın a   te le q r a m  
gö n d o ro ro k   bildirdi  ki,  "Brest  sülhünü  tanım ır,  çünki 
Z a q a f q a z iy a   heç  vaxt  bolşeviklərin  və  X a lq   K om issarları 
Sovetinin  hakim iyyətini  q əbul  etm om işdir."  Brest  sülhü- 
nün  q ə r a r l a r ın a   ə sa s la n a n   T ü rk iy ə   Q a rsın ,  B a tu m u n   və 
Ə r d ə h a n ı n  
d ərh al 
təm izlən ilm əsi 
h a q q ı n d a  
Z a q s e y m ə  
u ltim a tu m   v erdi.  Bu  ş ə r a itd ə   1918-ci  il  m a rtın   14-do 
T ra b z o n d a   T ü rk iy ə   ilo  C ə n u b i  Q a fq a z   a r a s ın d a   sülh 
ko n fran sı  açıldı.7'
K o n f r a n s d a  
T ü r k i y ə  
n ü m a y ə n d ə lə ri 
b ildirdilə r 
ki, 
C onubi  Q a fq a z   öz  m üstəqilliyini  e ’lan  e tm ə d iy in ə   görə, 
Z a q s e y m in   n ü m a y ə n d ə   hey ’əti  dan ışıq lar  a p a r m a q   üçün 
h ü q u q i  şəxs  ola  bilm əz.  D a n ış ıq la r  za m a n ı  Axalsıx  qəzası 
vo  A x a lk ə lə k   qəz asının  bir  hissəsinin  m ü sə lm a n   əhalisinin 
n ü m a y o n d ə lə ri  a d ı n d a n   bu  q əz a la rın   T ü rk iy ə y ə   birləşdi- 
rilməsini  tə lə b   e d o n   so n ə d   daxil  oldu.
Seymdə 
m ü ş a h i d ə l o r  
getdiyi 
bir 
v ax td a 
t ü rk lə r 
qətiyyətio  b ild irird ilə r  ki,  sülh  B rest-L itovsk  müqaviləsi 
Dsasında  b a ğ la n a c a q d ır .
1918-ci  il  25  m a rt  tarixli  iclasda  çıxış  edə n  C ənubi 
Q a fq a z  
n ü m a y ə n d ə  
h e y ’ətinin 
üzvü 
M .Y .M chdiyev 
T ü rk iy ə   n ü m a y ə n d ə   hey ’ətinin  toklifinin  qobul  olunm asını 
toləb  etdi  vo  əks  h a ld a   azərbaycanlıların  d anışıqlarda 
iştirak  e tm ə y ə c ə y in i  bildirdi.74  L a k in   X .X asm om m odov 
T ürkiyəyə 
g ü z ə ş tə  
ged ilən  
ə r a z ilə r 
siyahısından 
bir 
rayonun  a d ın ın   çıxarılm asını  to klif  etdi.  O,  Bakı  neft 
kom ərinin  son  m ə n t ə q ə s i   olan  B a tu m u n   Conubi  Q afqaz 
tə rkibində 
sax lan m a sın ı 
A z ərb ay c an  
neft 
sənayesinin 
m ən afey in ə  u y ğ u n   h e s a b   edirdi.
D a n ış ıq la rd a   n ü m a y ə n d ə   hey’ətin in   tə rk ib in ə   daxil  olan 
m ü sav atç ılar  t ü r k p ə r ə s t   m övqe  t u t d u l a r   vo  T ürkiyənin 
u l tim a tu m u n u   q ə b u l  etm əyi  toləb  e td ilə r.  Əks  halda, 
o n la r 
C ə n u b i 
Q a f q a z  
to rkibindon 
çıxacaqlarını 
vo 
A z ərb ay c an ın   m üstəqilliyini  e ’lan  edocəklərini  bildirdi- 
lər.75  C ən u b i  Q a fq a z ın   m üso lm a n   hissosinin  ta m am ilə 
T ürkiyəyə  b irləşd irilm əsi  h a q q ın d a   "Müsavat"  partiyası 
n ü m a y ə n d ə s in in   tə k lifin ə   baxm aya raq,  T ü rk iy ə   nüm ayən- 
do  hey ’ətin in   başçısı  R a u f   bəy  vo  Q a fq a z   cobhəsinin 
k o m an d an ı  V a h ib   paşa  cavab  v e r d ilə r  ki,  "...  T ürkiyənin 
böyük  siyasəti  k o n fe d e ra s iy a   ş ə k lin d o   özünün  müəyyon 
q ə d ə r 
m üstəqilliyini 
saxlam aqla, 
A zərbaycanın 
qalan 
Z aq a fq a z iy a   x a l q la r ın d a n   ayrılm asını  və  onlarla  ümumi 
dövlət  fo rm a sın ı  saxlam ağı  tələb  e d i r ”.76
Tra b zo n   d a n ışıq la rı  zam anı  hərbi  əməliyyat  davam  
edirdi.  T ü r k   q o şu n la rı  irəliloyirdilər.  N əhayət,  aprelin 
10-da  Ç xenkeli  B rest-L ito v sk   sülhünü  sonrakı  danışıqların 
əsası  kimi  q ə b u l  etdiyi  za m a n ,  B a tu m   istisna  olm aqla, 
qalan  ərazi  t ü r k l ə r i n   əlinə  k e ç d i  və  o n lar  B atum un 
verilməsini 
tə l ə b  
e td i lə r . 
R e g io n  
liderlərinin 
gizli 
m üşav irəsin d ə  b u   u ltim a tu m u   rə d d   e tm ə k   q ə ra ra   alındı. 
Bu 
q ə r a r 
Q a r a  
d ə n iz   lim a nm ın 
C ənubi 
Q afqaz  və 
A zərbaycan  ü ç ü n   s a x la n m a sın d a   israr  edə n  Ş.R üstəm bə- 
yov  t ə r ə f i n d ə n   m ü d a f iə   edildi.

---