İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

1918-1920-ci 
illor 
orzindo 
A zorbaycanda 
piyada  vo 
süvari  alayları,  topçu  briqadaları  vo  divizionları,  digor 
horbi-tcxniki 
bölüklor 
toşkil 
cdilmişdir. 
1919-cu 
ilu 
sonunda  A zorbaycan  O rdusu  iki  piyada  vo  bir  süvari 
diviziyasından  ibarot  idi.  Q o ra rg ah ı  G oncodo  olan  birinci 
piyada  diviziyasıııa 
1-ci  C avanşir,  2-ci  Z a q a ta la ,  3-cü 
Gonco 
alayları 
vo 
K ürd 
atıcı 
batalyonu 
daxil 
idi. 
Q o ra rgahı  B akıda  olan  ikinci  diviziyaya  iso  -  4-cü  Quba, 
5-ci  Bakı  vo  6-cı  Göyçay  alayları  daxil  idi.  7-ci  Şirvan 
ala;  ının  yaradılm ası  ilo  3-cü  piyada  diviziyanın  toşkilino 
başlanılmışdı.  Süvari  diviziyasının  da  qorargahı  Goncodo 
idi  vo  ona  1-ci  T a t a r ,  2-ci  Q a rab ağ ,  3-cü  Şoki  ailı 
alayları,  habclo  K ü rd   atlı  divizionu  daxil  idilor.
B u n d an  
olavo, 
L onkoran 
chtiyat 
batalyonu, 
polis 
yardım   alayı,  p a r la m c n tin   miihafizosi  üzro  xüsusi  dosto 
do  toşkil  o lu n m u şd u r.  O rduya  dah a  iki  topçu  bıiqadası, 
yüngül  artillcriya  divizionu,  üç  zirchli  q a ta r ,  bcş  acroplan 
vo  zirchli  m aşın lar  da  daxil  idi.180
İngilislor 
A z o rb ay ca n d an  
g e d ondon 
sonra 
Ilorbi
Nazirlik 
horbi 
liman 
toşkil 
ctm iş 
vo 
iki 
kanoner
qayığından  -  "Ərdohan"  vo  "Qars",  bir  ncço  xidmotçi
vo  yardım çı  q ay ıq lard an   -  "Astrabad",  "Araz",  "Nargin"
vo  s.  ibarot  olan  Xozor  doniz  donanm asını  ycnidon 
181
q u rm u ş d u r.
A z o ıb a y c a n   Cüm lıuriyyoti  Silahlı  Qüvvoloriniıı  ümumi 
sayı  1920-ci  ilin  ap relin d o   30  miııo  qodor  piyada  vo 
süvaridon  ibarot  idi.1^"
Özüniiıı 
horbi 
sonaycsiııin 
yaradılması 
üçün 
do 
todbirlor  g ö rü lü rd ü .  1920-ci  ilin  yan v a rın d a  Ilorbi  Nazirlik 
artilleriya 
to p la rın ın   to ’miri  vo  qoşunu  homin  qobildon 
chtiyat  hissolorlo  toclıiz  ctm ok  üçün  G oncodo  tikilmosi 
nozordo 
tu tu la n  
horbi 
za vodun 
layiho 
ştat 
smetası 
işlonilib  hazırlam ış  vo  p a r la m c n tin   tosdiqino  vermişdir. 
Fcvralın 
23-do 
p a r la m c n t  
bu 
zavodun 
yaradılması 
haqqıııda  xüsusi  q a n u n   qobul  cdorok,  onun  üçün  vosail 
ayırdı.183  L akin,  h ö k u m o tin   gördüyü  bütün  todbirloro 
baxm ayaraq,  o rd u   silah  vo  horbi  mütoxossislor  sarıdan 
xcyli  çotinlik  çokirdi.
O r d u d a   idcoloji  iş  do  qaydaya  düşürdii.  Ilö k u m o t 
ziyalıları  vo  ru ha nilori  bu  işo  colb  ctmoyo  çahşırdı. 
Q oşun  hissolorinin  ştat  codvolino  imam  vo  mollalar  daxıl 
edilm işdilor.  H o rb i  Nazirin  1919-cu  il  2  aprel  tar'txü 
m o ’ruzosindo  göstorilirdi  kı,  "ziyalılarımızın  on  m ühüm  
vozifolorindon  biri  xalqımızı  vo  qoşunu  öz  kcçmişi  ilo 
tanış 
e tm o k d o n  
ibarotdir.''184 
Dahi 
bostokar 
Üzcyir 
Ilacıboyov 
A z orbayca n 
Ordusu 
üçiin  m arş  yazmışdır. 
O rd c n   vo 
m c d a l 
eskizlori  üçün 
müsabiqo 
do  e ’lan
olunm uşdu.
Şimali  A z o rbaycanın  dövlot  müstoqilliyi  c ’Ian  cdildik- 
don  sonra  q a r ş ıd a   d u ra n   başlıca  vozifolordon  biri  qonşu 
ölkolorlo  so rh o d   mübahisolori  vo  ixt ilaf larının  aradan 
qaldırılm ası, 
A z orbayca n 
Xalq 
Cümhuriyyotinin 
orazi 
bütövlüyünün  t o ’min  edilmosi  idi.  Bu  mosolo  otrafında 
hom  G ü r c ü s t a n la ,  hom 
do  E rm o n is ta n la   mübahisolor 
olsa  da,  on  ciddi  problem   vo  çotinliklor  o n lard a n   ikincisi 
ilo  o laq o d ar  y aran m ışd ı.  İlkin  o lara q   Z a q a ta la   mosolosi 
G ü rc ü s ta n la  
a p a rıla n  
danışıqlar  yolu 
ilo  holl  edildi. 
Əhalisinin 
91,9 
faizini 
m üsolm anlar 
toşkil  edon 
vo
A zorbaycanın  ozoli  torpağı  olan  Z a q a ta l a   mahalı  1918-ci 
il  iyunun  26-da  X a lq  Cüm huriyyoti  ilo  birloşdi.
A zorbaycan  hök u m o ti  regiondakı  mübahisoli  sorhod 
mosololorini  siyasi  yollarla  holl  etm ok  niyyotilo  holo
1918-ci  ilin  iyun  ayında  qonşularına,  o  cümlodon  do 
E rm o n is ta n a ,  d a n ışıq la ra   başlam ağa  toklif  ctdi.  Azorbay- 
can  Milli  Şurası  müstoqilliyini  e ’lan  etm iş  qonşu  dövloto 
xeyirxah  y a rd ım   moqsodi  vo  golocokdo  onunla  müvafiq 
ko n fc d e ra siy a y a   girm ok  mülahizosi  ilo  1918-ci  il  mayın 
29-da  İrovanı  E rm o n is ta n   R cspubükasının  paytaxtı  kimi 
tanıdı.  L a k in   bu  addım   iki  dövlot  arasındakı  münasi- 
botlorin  koskinloşorok 
horbi  münaqişoyo  çevrilmosinin 
qarşısını 
ala 
bilmodi. 
Ç ünki 
bu 
dövrdo  Q afqazda
yaranm ış 
voziyyoti 
vo 
bcynolxalq 
şoraiti, 
"Böyük 
Erm o n istan " 
ideyasının 
reallaşdırılm ası 
üçün 
olverişli 
sayan  e rm o n ilo r  A zorbaycana  qarşı  orazi  iddiaları  iroli 
sürorok,  o n u n   Naxçıvan,  Q a ra b a ğ   vo  Zongozur  m ahal- 
larında 
"ctnik 
tomizlomo" 
siyasoti 
hoyata  keçirmoyo

---

başlam ışdılar.  Bu  m ə q sə d lə   A n d ro n ik ,  D ro  və  Njdenin 
qu ldur 
dəstələ ri 
tə rə f in d ə n  
A z ərbayc am n 
bir 
sıra 
bölgələrində,  xüsusi  ilə  d ə   yuxarıda  göstərilən  m ahallarda 
dinc  əhali  genişm iqyaslı  g enosidə  m ə ’ruz  qalmışdı.
S.Şaumyan  və  digərləri  vasitəsilə  Sovet  Rusiyasının 
him ayə  etdiyi  A n d ro n ik   və  digərlərinin  silahlı  qüvvələri
1918-ci  ilin  iyun-avqust  aylarında  Naxçıvan  bölgəsində, 
m ay-avqustda  isə  Z ə n g ə z u r u n   Sisyan  m a h alın d a  çoxsaylı 
zorakılıq  h ə r ə k ə tlə ri  və  vəhşiliklər  tö rətd ilər.
N axçıvanda  azərbaycanlı  əhalisinin  ciddi  m üqavim əti 
ilə  üzləşən  və  O sm anlı  qoşun  hissələri  tə rə fin d ə n   əzilərək
19I8-ci  ilin  a v q u s tu n d a   Z ə n g ə z u r a   soxulan  A ndronikin 
silahlı  dəstəsi  Sisyan  və  Q a fa n   rayonlarında  da  "etnik 
tə m iz lə m ə ”  işinə  girişmişdi.  A z ərbaycan  Cümhuriyyəti 
F ö v q əl’a d ə   İs tin taq   Komissiyasının  (F İK )  istintaa  mate- 
ria lla r ın d a 185  göstərildiyi  kimi,  A n d ro n ik in   silahlı  dəstəsi 
tə rə fin d ə n   1918-ci  ilin  payızında  dağıdılan  58  kənddən 
32-də  ev  və  d igər  tikililərdən  495-i  yandırılmış,  492-si 
dağıdılmış,  o n l a r d a   yaşayan  2254  n ə f ə r  ö ldürülm üş  və 
304  n ə f ə r  diri-diri  to n q a la   atxlmışdı.  1918-ci  ilin  yayında 
və  payızında  Z ə n g ə z u r   qəz asında  115  k ənd  dağıdılmış, 
10068  n ə f ə r  azərbaycanlı  ö ld ü rü lm ü ş  və  yaralanmışdı. 
Azərbaycan  əha lisin ə  ü s t-ü stə   bir  m ilyard  m a n a ta   yaxın 
maddi  ziyan  d əym işdi.186
M üxtəlif  xarici  siyasi  h im ayəda rlığa  can  a tan   A ndronik 
hərbi-maliyyə  ə laq ə ləri  y a r a tm a q   m əq s əd ilə  1918-ci  ilin 
yayında 
bir 
t ə r ə f d ə n  
S.Şaumyan 
vasitəsi 
ilə 
Sovet 
Rusiyası  ilə  yaxınlaşm ağa,  digər  t ə r ə f d ə n   isə  erm ənilərin 
kato lik o su n u n   araçılığı  ilə  ingilislərlə  ittifaq  yaratm ağa 
çalışırdı.187  "...Bizim  y e g a n ə   dostum uz  Rusiyadır...Rusi- 
yanın  qapılarını  ü zü m ü zə  bağlam ayın"188 
deyən  And- 
ronik  1918-ci  ilin  yayında  Naxçıvam   Sovet  Rusiyasının 
ayrılm az  hissəsi  e ’lan  e d ə r ə k   b u ra d a   Şura  hakimiyyətinin 
qu ru ld u ğ u n u   bildirm iş,  iyunun  4-də  isə  S.Şaum yana  xüsusi 
te le q r a m   g ö n d ə r ə r ə k   öz  dəstəsi  ilə  birlikdə  Mərkəzi 
Rusiya 
h ö k u m ə tin in  
sə rə n c a m ın a  
keç m ə yə 
və 
Bakı 
K o m m u n a s ın a   y a rd ım   g ö stə rm ə y ə   hazır  olduğunu  xəbər 
v e rm işd i.189  Məm in  te le q r a m   b a r ə d ə   L e n in ə   m ə ’lumat
v e r ə n   S.Şaum yan  A n d r o n i k ə   cav ab m d a  yazırdı:  "Culfa, 
X a lq  rə h b ə ri  A n d r o n ik ə .   Sizin  577  N-li  teleqramınızı 
aldım .  T a m   m ə tn in i  M oskvaya-M ərkəzi  h ö k u m ə tə   xəbər 
v erdim . 
Ö z 
tə r ə f i m d ə n  
Sizin 
şəxsinizdə 
əsl 
xalq 
q ə h r ə m a n ı m   salaınlayıram ."190
"İzvestiya",  " V eçerniye  izvestiya  M oskovskoqo  Soveta" 
və  s.  q ə z e tlə r  A n d ro n ik in   Sovetlərə  meylini  alqışlayaraq 
o n u n   N axçıvana  d a ir  mövqeyini  və  yürütdüyü  siyasəti 
"Sovet  R usiyasının  böyük  qələbəsi"  kimi  qiym ətləndirir- 
dilər.  A n d ro n ik in   Sovet  Rusiyasına  istiqam ətlənm əsi  və 
B akı  K o m m u n a sın ı  m ü d a fiə   etm əsini  daşnak  liderlərindən 
A .C a m a ly a n  
1918-ci 
il 
a v qustun 
16-da 
alm an 
hərbi 
m issiyasının 
başçısı 
g e n e ra l 
fon 
K resslə 
görüşündə 
tə s diqləm işdi: 
o n u n  
fikrincə, 
A n d ro n ik  
Z ə n g ə z u rd a n
Q a ra b a ğ a   k e ç m ə k ,  t ü r k l ə r ə   a rx a d a n   zərbə  endirm ək  və 
Bakıya  yol  a ç m a q   istəyirdi.191
A n d ro n ik in   L .B içeraxov  və  A .D en ik in lə  əlaqələri  var 
idi,  o,  bir  sıra 
d ö v lə tlə rd ə n   hərbi-siyasi  və  maliyyə 
yardım ı  a lırd ı.192
A n d ro n ik   A z ə rb a y c a n   to rp a q la rın d a   soyqırımı  siyasəti 
y e r id ə rk ə n   E r m ə n i s t a n   rəhbərliyi  ilə  sıx  ə laq ə lərə  malik 
olm uş  və  h ə t t a   xa ric ə   g e td ik d ə n   sonra  belə  bir  sıra 
m əclislərd ə  d a ş n a k   h ö k u m ə tin i  təmsil  etdiyini  söyləmiş- 
di.193
E r m ə n i s t a n  
silahlı 
qüvvələrinin, 
ilk 
növbədə 
isə 
A n d ro n ik in   q u l d u r   d ə stəsinin  Naxçıvan  və  Z ən g ə zu rd a k ı 
qəsb k a rlıq   h ə r ə k ə t l ə r i n i n   genişləndiyi  bir  dövrdə  A zər- 
baycanın  ərazi  bütövlüyü  ilə  bağlı  dah a  bir  m ürəkkə b 
problem   Q a r a b a ğ ın   dağlıq  hissəsilə  ə l a q ə d a r  yarandı. 
B elə  ki,  E r m ə n i s t a m n   fgal  təbliğatı  və  güclü  siyasi-hərbi 
yardım ı  s ay ə s in d ə 
Q a räb ağ ın   dağlıq  hissəsində  yaşayan 
er m ə n ilə rin   Ş u şad a  k eçirilən  I  qurultayı  (iyul  1918-ci  il) 
bu  m ah alın   m üstəqilliyini  e ’lan  etdi.  B unun  ardınca  isə
1918-ci 
ilin 
payızında 
Z ə n g ə z u ru n  
bir 
hissəsində 
m ö h k ə m l ə n ə n  
A n d r o n i k  
b u ra d a  
bir 
növ 
erm ə ni 
"q u b ern ato rlu ğ u "   təşkil  e d ə r ə k   G o ru s u   on u n   "mərkəzi"nə 
çevirdi, 
so n ra  
d a  
"paytaxtı" 
Şuşa 
olacaq 
"Kiçik 
E rm ə n is ta n "   dövlətini  y a r a tm a ğ a   çalışdı.194

---