İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

Q a ra b a ğ   vo  Zongozıırda  m öhkom lonm osino  m an c  olan 
bir  şoxs  kiıni  Xosrov  boyi  vozifosindon  konarlaşdırm ağa 
colıd  göstormiş,  biitün  bunlarla  da  ermonilorin  bölgodo 
çoxlu  zorakılıq,  lıorokotlorino  yol  vcrmolorino,  Azorbaycan 
hökumotiııi  t a n ım a m a la r ın a   şorait  yaratm ışdılar.
Ermoııilor  hom  do  ingilislorin  himayoçiliyi  ilo  Naxçıvan 
m ahalında  öz  "idaroçiliyini"  yaratm ağ a  cohdlor  göstor- 
mişdiloı.  1919-cu  il  apıclin   15-don  başlayaraq  bölgonin 
ermonilorin  "idaroçiliyino"  kcçmosi  ilo  bağlı  xoborlorin 
yayılması  m ah ald a  hoyocanlar  y a ratdığında n  Azorbaycan 
Xalq  C üm huriyyotinin 
İrovandakı  diplom atik  nümayon- 
doliyi 
rosmi 
Bakı 
qarşısında 
müoyyon 
mosololor 
qaldırm ışdı.211 
Bir 
sıra 
ingilis-ermoni 
birgo 
hazırlıq 
todbirlorindoıı  (gc nera l  Dcvinin  N axçıvana  sofori,  onun
vo  D ronun  im zaiadm ları  omr,  E rm o n istan ın   Baş  naziri
? 12
Q.Xatisyaııın  bölgoyo  golişi  vo  s.)_
Bclo  bir  ş oraitdo  m ahalın  azorbaycanlı  əhalisi  hom 
müxtolif  ün v an lara  (Q a fq az d ak ı  B ritaniya  qoşunlarının 
kom andaııı  g e n c ra l  Koriyo,  m üttofiq  dövlotləro,  T.Xa- 
tisyana  vo  A zərbaycan  xarici  işlor  naziri  M.Y.Coforova) 
yazılı  e ’tirazlar,  Tobrizo  nüm ayondo  hcy’əti  göndordi, 
hom  do  O rd u b a d d a ,  Ş ahtaxtıda  vo  s.  orazilordo  ermoni 
"idaroçiliyiııo" 
m ü q av im ət 
göstordi. 
Qısa 
müddətli 
crm əni  "idaroçiliyi"  zam anı  bölgodo  törodilon  özbaşına- 
lıqlar,  bir  q ə d o r  sonra  daşn a k la rı  q o v m aq   üçün  yaranan 
olvcrişli  şorait  (ingilislorin  gctm oləri  xobori;  Azorbaycan 
O rd u su   zabitlərinin  ycıli  əhalini  hərbi  cohətdon  təşkil 
ctm ələri; 
Tiirkiyo 
q o şunlarınm  
toplanm ası 
ilə 
bağlı 
E rm onistanın 
öz 
qorb 
sərhodlərini 
m öhkom ləndirm ək 
m ocburiyyotindo  qalması,  V cdibsar  ra y o n u n d a  crmonilorin 
moğlubiyyoti  vo  s.)  omoli  a d d ım la r  atılmasını  şortlondi- 
rirdi.
Müoyyoıı 
hərbi-maliyyə 
və 
siyasi-m o’novi 
səciyyoli 
hazııiıq 
işlorindon 
sonra 
1919-cu 
il 
iyulun 
19-25-do 
aparılan  uğurlu  döyüşlər  ermoni 
"idarəçiliyi"nin  bölgo- 
dən  qovulması  ilo  nəticoləndi.  M a h a ld a   d aşn a k   "ağalı- 
ğ ı" n a  
son 
q o y u l d u q d a n  
s o n r a  
siy asi 
ş o ra itin  
n orm ala şm a stna  müsbot  t ə ’sir  göstorən  bir  proscs  getdi,
yə’ni 
e rm o n i 
icm aları 
yığıncaqlar 
keçirərok 
rəsmi 
sonəd lo rlə214  A z ə rb a y c a n   h ö kum ətini  tanıdılar.  Q a rabağ 
g e n e r a l- q u b e rn a to rlu ğ u n u n   müoyyon  siyasi-hərbi  səciyyəli 
todbirlərinin  n ə tic ə sin d o   bu  bölgodə  do  analoji  proses 
baş  vcrdi.  B elə  ki,  Q a ra b a ğ   erm onilərinin  1919-cu  ilin 
av q u stu n d a  
k eçirilən 
V II 
qu ru ltay ın d a 
Azorbaycan 
C üm huriyyoti  hakim iyyətinin  tanınm ası  barodo  akt  qobul 
edildi.  1919-cu  ildo  M u ğ an   vo  L o n k o ra n d a  Azorbaycanın 
ərazi 
bütövlüyünü 
p ozm ağa  yönolmiş 
məkıii  cə h d lə r 
göstərildi.  V axtı  ilo  b u ra y a  köçürülon  rus  kondlilərindən 
( m o lo k a n la r d a n ) 
istifad ə 
e d ə rə k  
bölgoni 
öz 
t ə ’sir 
d a irə lə rin ə   ç e virm oyə  çalışan  D enikinin  könüllü  ordusu 
vo 
Sovct 
Rusiyası 
hökum oti 
bu ra d a 
siyasi  vəziyyəti 
g ə n g in lə ş d irm ə k lə  
A z ərbaycan  dövloti  üçün  d ah a  bir 
problem  
y a r a td ıla r. 
D enikinçi 
polkovnik 
İlyaşeviçin 
"Lonkoran 
D iyar 
İdarəsi" 
q u ıu m u  
ilo 
bolşeviklərin 
q arşıdurm ası 
vo 
silahlı 
toqquşm ası 
M uğan 
Sovet 
R espublikasının  c i a ı ıt   ilə  noticolondi.  Bclo  ki,  1919-cu 
ii  aprclin  25-do  başlanan  hücum   sayosindo  dcnikinçilorin 
"hökumətini" 
deviron  bolşevik 
silahlı 
dostolori 
mayın 
15-do  M uğan  Sovet  R espublikasıntn  yaradıldığını  bildir- 
dilər.  Bu  h adiso  (ona  "molokan  qiyamı"  da  dcyirlor  - 
red.)  əslindo  bolşcvik  Rusiyasm ın  Azorbaycanı  işğal  c tm ə k  
planının  bir  haiqası  idi.  Bunu  "Sovet  I loştorxanından" 
"Sovet  M uğanı"na  cdilən  hortorofli  yardım   (Xüsusi  horbi 
Ekspcdisiyantn 
təşkili, 
qızıl 
O rd u n u n  
200 
osgor  vo 
zabitinin,  xeyli  su rsatın ,  1  mln.  m an.  pulun  L ə n k ə ra n a  
göndərilm osi,  XI  O rd u n u n   hərbi-solıra  tribunalının  sodr 
m üavini 
T .U ly a n tsc v in  
(O tra d n e v in ) 
Mıığandakı 
Şura 
h ö k u m ə tin o   başçılıq 
c t n T ə s i ,  
S.Kirovun  vo  N .N orim anovun 
yerli 
bolşeviklərlo 
sıx 
olaqo 
saxlaması  vo 
s.)215 
da 
təsdiqloyir.
T əb iid ir 
ki,  A zorbaycan 
hökum oti  özünün  suveren 
h ü q u q la rtn a   və  ölkonin 
orazi  bütövliiyüno  edilən  bu 
q əsd ə  b ig an ə  q ala  bilməzdi.  T ez lik lə  gcncral  ILSəlimovun 
kom an d an lığ ı  a ltın d a   olan  qoşun  hissolori  (dörd  min 
noforlik  iki  alay)  ovvolcə  "denikinçi  desantı"nı  silahı 
y erə  qoy m ağ a  m ocbur  etdi,  iyulun  25-do  iso  "Muğan

---

Sovet  Respublikası"nm   axırına  çıxdı.  T.U lyantsev,  İ.Koio- 
miytsev  vo  b.  m əhv  edildi,  Qırmızı  O rd u n u n   1  təyyarəsi,
24  topu,  60  p u lem yotu  ələ  keçirildi,  bölgəyə  Azərbaycan 
hökum otinin  valisi  t ə ’yin  olundu. 
Beləliklə,  Azərbay- 
canın 
ərazi 
bütövlüyünün 
p ozulm asm a 
v ə  
dövlət 
m üstəqilliyinin  itirilm əsinə  yönəldilən  fitn ə lə r d ə n   birinin 
də  qarşısı  alındı.
1919-cu  ilin  yayında  Paris  Sülh  k o n fr a n s m d a   "Böyük 
E rm ənistan" 
u ğ ru n d a k ı 
fitnə-fəsadların 
d a v a m m a  
və 
İranın  "öz  tarixi  to rp a q la rın ın   Şimali  A zərbaycanı  ilk 
növbədə  isə  Q a rab ağ ,  Naxçıvan,  Z ə n g ə z u r  m ahallarını 
"geri  q ay tarm aq "   c ə h d lə rin ə   qarşı  ardıcıl  siyasi-diplomatik 
rnübarizə  aparıldı.  A z ərbaycan  diplomatiyası 
V ersalda
həm  erm ə n ilə rin ,  həm   d ə   İranın  A z ərbaycan  dövlətinə 
qarşı 
iroli 
s ü rd ü k lə ri 
ərazi 
id dialarım  
d ə f 
etməyo 
m üvəffəq  ola  bildi.
İngilislərin  Şimali  A zərb ay c an d ak ı  m övqelərinin  zəif- 
lədiyi  zam an,  y ə ’ni  1919-cu  ilin  ikinci  yarısında  fəallaşan 
ABŞ  h ö k u m əti  m ə ’lum  bölgələr,  xüsusilə  də  Naxçıvan 
bölgəsi  ə tra fın d a k ı  erm əni-azərbaycanlı  m ünaqişəsindən 
faydalanm ağa 
çalışdı. 
Naxçıvan 
bölgəsi 
ilə 
bağlı
m əsolələrdo 
əsa s ən  
e r m ə n ip ə rə s t 
m övqe 
t u t a n  
ABŞ 
m üəyyən  m ülah izələrə:  regiona  kifayət  q ə d ə r  hərbi  qüvvə 
gətiro  bilmoməsi,  m ah alın   azərbaycanlı  əhalisinin  çox 
güclü 
m üqavim əti, 
A z ərbaycan 
h ö k u m ətin in  
barışmaz
mövqeyi  vo  s.  g ö rə   ikili  siyasət  y ü rü d ü rd ü .  "Modus 
vivendc"  y a ra tm a ğ ı  ö z ü n ü n   C ənubi  Q a fq azd a k ı  missiya- 
sının 
başlıca 
vəzifolərindon 
biri 
sayan 
m ü ttə fiqlərin 
E rm ə n ista n d a k ı 
Ali 
komissarı 
polkovnik 
H askelin
Z ə n g ə z u r  və  Q a ra b a ğ ı  A zərbaycanın  tərk ib   hissələri  kimi 
tanıyaraq 
e r m ə n ilə rlo  
m ü solm a nla r 
a rasın d a 
norm al 
m ün asib ətlər 
yaradılm ası 
adı 
a ltm d a  
Naxçıvan 
və 
Şorur-D əroloyəz 
q əzalarının 
m ü v əq q əti 
o la ra q  
xüsusi 
bitorof 
zona 
e ’lan 
edilm əsini 
və 
b u ra d a  
A m erik a 
g e n e ra l-q u b e rn a to rlu ğ u n u n  
yaradılm ası 
təklifini 
irəli 
sü rm ü şd ü .217  L akin  m ahalın  azərbaycanlı  əhalisinin  inadlı 
m üqavim əti,  A z ərb a y c a n  
h ökum ətinin 
h ə rtə rə fli  ciddi
sə’yləri  sayəsində  AB Ş-ın  m üəyyən  diplom atik  gedişlərlə 
Naxçıvan  bölgəsin d ə 
m ö h k ə m lə n m ə k   siyasəti  boşa  çıxdı. 
Erm ənilərin  a m e rik a lıla r  vasitəsilə  Naxçıvana  yiyələnmək 
niyyətləri  baş  tu tm a d ı.
1919-cu 
ilin 
payızında 
E rm ə n is ta n ın  
Z ə n g ə z u rd a  
növbəti  və  d a h a  
genişmiqyaslı 
döyüş  əməliyyatlarına 
hazırlıq  tədbirlərini,  o   c ü m ləd ə n   onların  təbliğat-ideoloji 
to’minatını  (xüsusilə  d ə   m ə tb u a t  vasitəsilo),  diplomatik 
gedişləri 
(V ersal 
k o n fr a n s m a  
və 
Qərb 
dövlətlərinin 
Qafqazdakı 
n ü m a y ə n d ə lik lə rin ə  
t ə ’sir 
göstərilm əsinə 
cəhdlər,  "mübahisəli  m əsələ lə rin   həlli"  m əqsədilə  konfrans 
keçirilməsi 
təşəb b ü sü ) 
gücləndiriidi. 
R əsm i 
İrəvanın 
Z əngəzur  e rm ə nilə rini  A z ərbaycan  h ö kum ətini  tanım a- 
mağa  tə h rik   ed ə n   m üxtəlif  səpkili  h ə rə k ə tlə ri,  buradakı 
tjiyamçı  silahlı  qüvvələri  aç ıq-aşkar  siyasi-hərbi  c ə h ə td ə n  
dəstəkləm əsi  A zərb ay c an   rəhbərliyini  Q a rab ağ   general- 
q u b e r n a to ru n u n   sə rə n c a m ın a   v erilən  m ə h d u d   m iqdarda 
qoşun  hissəsini  g en e ral-m ay o r  H.Şıxlinskinin  kom andan- 
Iığı 
altında 
1919-cu 
il 
oktyabrın 
sonlarında  bölgəyə 
göndərdi.
A z ərbaycan 
h ö k u m ə tin in  
bu 
addımını 
Z əngə zurun 
daxili  işlərinə  m üdaxilə  və  dinc  əhaliyə  qarşı  silahlı 
oməliyyatlar  aparılm ası  kimi  q ə lə m ə   v erən   E rm ənistan, 
Qafqazın 
h ü d u d la rın d a n  
da  k ə n a r a   çıxan  beynəlxalq 
ciplom atik 
qalm aq a l 
saldı. 
Bu 
ara d a  
Erm ənistanın 
Bakıdakı  d iplom atik  nüm ayəndə si  Bekzadyan  E rm ənis- 
t.ın-Azərbaycan 
ko n fran sın ın  
çağırılması 
ilo 
əla q ə d a r 
j919-cu  il  oktyabrın  12-13-də  N.Usubbəyovla  və  M .Y .C ə- 
forovla  g ö rü şə rk ə n   ərazi  m übahisələri  ilə  bağlı  məsolələro 
do 
toxundu.218 
E rm ə n i 
tərəfınin 
k o n fran s  çağırm aq 
təşobbüsündə  Z ə n g ə z u r  və  Naxçıvana  yiyələnmək  niyyə- 
t:ni  duyan  A zərb ay c an   C üm huriyyəti 
rəhbərliyi  artıq 
İrəvanın 
və 
E çm ə d zin  
qəzasınm  
güzəştə 
gedildiyini 
x atırlatm aq la  A z ərbayc anın  digər  əzəli  torpaqlarının,  y ə ’ni 
Q arabağ,  Naxçıvan  v ə   Z ə n g ə z u ru n   ona  mənsubiyyoti 
b arədə  söhbətin  b elə  ola  bilməməsini  qəti  bildirmişdi.
Müəyyən  əlavə  görüş  və  m ü zakirələrdə n  sonra  1919-cu 
ii  noyabrın  23-də  am erikalıların  vasitəçiliyi  ilə  Tiflisdə

---