İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

Ə lb ə ttə   ki,  əsas  vozifə  inflyasiyanı  d ayandırm aq  idi, 
lakin  iqtisadiyyatın  b ö h ra n la rla   müşayiət  olu n an   o  dövrkü 
vəziyyətində  bunu  sübut  e tm ə k   m ü m k ü n   deyildi.  1919-cu 
ilin 
lap 
əvvəllərindo, 
yanvar 
ayında 
maliyyə 
naziri 
İ.Y.Protasyev  baş  nazir  F.Xoyskiyə  öz  izahat  m əktubunda 
əvvəlcə  100  m a n a t   nom inal  d əy ə rin d ə  olan  bonların 
dövriyəyə  buraxılması  və  b u ndan  sonra  başqa  nominal- 
ların 
kəsilməsi 
z ə ru rə tin i 
qeyd 
edirdi. 
Bu 
pulların 
sax tak a rlıq d an   q o ru n m ası  üçün  o,  təklif  edirdi  ki,  pul 
kağızı  üzə rin d ə  Baş  nazir  və  baş  maliyyəçinin  imzaları 
h ə k k   olunsun.  N azirin  pul  ü zə rin d ə  saxtakarlıq  ehtimah 
haqq ın d ak ı  təşvişi  təsad ü fi  deyildir,  belə  ki,  saxta  bon 
kəsilməsi  və  onların   böyük  m iq d a rd a   dövriyyədə  olması 
faktı  m ə ’lum  idi.
L a k in   kağız  pulla  m ü n a s ib ə td ə   əsas  m əsələ lə rdən  biri 
dövriyyədəki 
p a ra le llik d ə n  
ibarə t 
idi. 
Bu 
paralellik 
g e td ik c ə   d a h a   çox  bon  kəsməyi  tələb   edə n  Gürcüstanın 
daim   təzyiqi  ilə  m üşayiət  o lu n u rd u .  1920-ci  il  yanvarın 
27-də  A zərb ay c an   h ö k u m ə ti  dah a  20  milyon  Zaqafqaziya 
bonu  k əsm əyə  razılıq  v e r ə rə k ,  G ü rc ü s ta n   qarşısında  şərt 
qoydu  ki,  bu  kəsilm iş  bon  son  C ənubi  Q afqaz  kağız 
pulu  olacaq,  b elə  ki,  h ə r   bir  dövlətin  dövriyyədə  özünün 
valyutası  olm alıdır.  B u n u n la  b ə r a b ə r  xarici  işlər  naziri 
M ə m m ə d   Y usif  C əfə ro v   h ö k u m ə td ə n   əlavə  o lara q   daha 
70  milyon  Z a q a fq a z iy a   bonu  kəsməyi  xahiş  etmiş  və 
fikrini  onu n la  əsa sla n d ırm ışd ır  ki,  20  milyon  Gürcüstan 
dövlətinin  yalnız  bir  g ünlük  xərclərini  ödəyir.  M.Y.Cə- 
fərov  bu  tələbini  həm   d ə   siyasi  motivlə  əsaslandıraraq 
göstərm işd ir 
ki, 
əks 
tə q d ird ə , 
qonşu 
G ü rc ü stan   və 
E rm ə n i s ta n   s e p a r a t  m üqavilə  bağlaya  bilərlər.  Az  sonra, 
d o ğ ru d a n   da  b elə  bir  m üqavilə  bağlandı.  1919-cu  il 
fevralın 
12-də  G ü r c ü s t a n   və  E rm ə n is ta n   320  milyon 
Z a q a fq a z iy a   bonu  k ə s m ə k   h a q q ın d a   razılığa  gəldilər.41 
A z ərbaycan 
h ö k u m ə ti 
bu 
h a d isəd ə n  
ciddi 
narahat 
olduğunu 
bildirdi. 
İş 
o  
y e rə  
çätdı 
ki, 
qonşu 
re sp u b lik ala rd a  Bakı  b o n u n u   qəbul  etm irdilər,  amma 
E rm ə n is ta n   v ə   G ü r c ü s t a n m   pulları  A z ərbayc anda  sərbəst 
işlədilirdi. 
D ö v lətin  
ərazisin d ə 
d ö rd  
pul 
vahidinin 
qeyri-bərabər  b a z a r  q iym ətilə  işlədilməsi  və  emissiya
h ü q u q u n d a n  
h ə d d ə n  
ziyadə 
istifadə 
edilməsi 
kimi 
qeyri-norm al  vəziyyət  ö lk ə d ə   maliyyə  iflasına  səbəb  ola 
bilərdi.
1919-cu  il 
ap relin  
14-də  baş  nazir  N.  Usubbəyov 
özünün  p a r la m e n td ə k i   çıxışında  göstərirdi  ki,  pul-maliyyə 
siyasətini  d ü z g ü n   q u r m a q   üçün  pul  kəsilməsi  m əsələsində 
m ü tlə q  
B akı 
ilə  Tiflis  a rasın d ak ı  paralelliyi  a r a d a n  
q ald ırm aq  
lazım dır. 
O, 
belə 
h esa b   edirdi 
ki, 
əg ə r 
A zərbaycan 
p u lu n u n  
k u rsu n u  
ixrac 
olu n an  
malların 
köməyi  ilə  tə n z im lə m ə k   m ü m k ü n   olsa,  o n d a   əlavə  pul 
kəsm əyə  e htiyac  q a lm ay a caq .  D ə y ə r  qald ırm aq   m əqsədilə
o,  ilkin  o la ra q   tə k lif  e dirdi  ki,  n eftin   yalnız  A zərbaycan 
puluna  satılm a sın a   keçilsin.  Ə lavə  o laraq  quyd  edə k  ki, 
h ö k u m ə t  yalnız  1920-ci  ilin  yazında  bu  m əsələni  müəyyən 
q ə d ə r  həll  e d ə   bildi.  A zərbaycan  d əm ir  yolları  nazirinin 
maliyyə  n a z ir in ə   m ə ’lu m a tın d a   göstərilirdi  ki,  Maliyyə 
Nazirliyinin  1920-ci  il  22  aprel  tarixli  q ə ra rın a   uyğun 
o laraq,  B a t u m a   a p a rıla n   neft  və  neft  m əhsulları  üçün 
g ö m rü k d ə n   aksiz  h a q q m ı   an c a q   A zərb ay c an   m anatı  ilə 
alırlar.42
1919-cu  ilin  iyulunda  A zərb ay c an   birjasında  respublika 
valyutasının  k u rsu   xarici  v alyutalara  m ü n asib ətd ə  aşağı- 
dakı  kimi  idi:
1000  rubl  ("kerenka") 
500  rubl  ("rom anovka") 
100  rubl  ("rom anovka") 
1  fu n t  s terlin q  
1  dollar 
1  frank
1  italyan  lirəsi 
1  iran  tü m ə n i 
1  tü rk   qızıl  lirəsi 
1  rus  qızıl  rublu
1  nobel  aksiyası
-  1850  m anat,
-  1600  m an at,
-  350  m an at,
-  310-315  m an at,
-  250  m an at,
-  8-10  m a n a t,
-  7  m a n a t,
-  125-130  m a n a t,
-  390  m anat,
-  420  m an at,
-  16,500  m a n a t
43
Sonrakı  d ö v rlə r d ə   inflyasiya  gücləndi.  Bakı  bonunun 
k u rsu n u n   fu n t   s te rlin q ə   m ü n a s ib ə td ə   düşm əsi  h aq q ın d a  
rə q ə m lə r  m ə ’lu m d u r:  1919-cu  ilin  o k ty ab rın d a  1  funt  - 
525  m an at,  noyabrın  əvvəlində  isə  730  m a n a t  oldu.44

---

B u n a  göro  do  h ö k u m ə t i n   m aliyyə  siyasətində  başlıca 
vəzifosi 
em issiyanı 
d a y a n d ır m a q , 
dövriyyədən 
pulları 
ç ıxarm aq 
üçiin 
b aşq a 
m ə n b ə l ə r  
v ə  
başqa 
üsullar 
t a p m a q d a n   ibarot  idi.  P a r l a m e n t   pul  emissiyasını  öz 
n ə z a rə ti 
a l t m a  
a im a ğ a  
c ə h d  
g ö s tə rd i. 
1919-cu 
ilin 
ap relin d o  
M aliyyə 
Nazirliyi, 
em issiya 
h ü ququnu  510 
milyon  m a n a t a   q o d ə r   a r t ı r m a q   h a q q ı n d a   q a n u n   layihəsi 
t əq d im   etdi  v ə   bu,  p a r la m e n t   ü z vlərinin  kəskin  e ’tirazına 
səbəb  o ld u .45  D e p u t a t i a r ı n   bir  qism i  h ö k u m ə tə   parla- 
m e n tin  
icazəsi 
o l m a d a n  
pul 
k əsm əyi 
qadağan  etdi. 
M əsolə  əvvəlco  q a n u n   layihəsini  p a r la m e n t in   müzakirə- 
sinə  çıxarm aq 
ə i e y h in ə   çıxış  e d ə n  
m aliyyə  -  büdcə 
kornissiyasm da  m ü z a k ir ə   o l u n d u .  K om issiya  üzvləri  bir 
m əsolədo  yekdil  idilər  ki,  p u lla r  t ə ’y in a tı  ü zrə  xərclənmir. 
Aylıq  x ərclər 
135 
milyon  m a n a t   təşk il  e dirdi  ki,  bunun 
da  60  m ilyonu  n c f t  s ən a y esin i  maliyyələşdirməyə,  35 
m ilyonu  ingilis  k o m a n d a n lığ ın a ,  40  milyonu  isə  digər 
d övlət  e h tiy a c la rın a   x ə rc lə n ird i.  B u n a   g ö rə   d ə   xərclərin 
m ü to m a d i  a r tm a sı  h ö k u m ə ti   ça p   d ə z g a h m ın   xidmətindən 
y a r a rla n m a ğ a  
m ə c b u r 
ed ird i. 
1919-cu 
il 
mayın  5-də 
keçirilon  iclasda  p a r l a m e n t   tə lə b   o l u n a n   m əbləğdə  pul 
kəsilm əsino  icazə  v e r ə n   q a n u n   q ə b u l  etd i  və  bunu  da 
bildirdi  ki,  p a r la m e n t in   sanksiyası  o lm a d a n   əlavə  kağız 
pul  kəsm ok  o lm az,  cyni  z a m a n d a   D ö v lə t  B ankının  təşkil 
o lu n m asın a 
b a x m a y a ra q  
pul 
k ə s ilm ə sin in  
başlanması 
h a q q ın d a   g ö s tə riş   v c r d i.  6  B u n d a n   7  ay  k e ç d ik d ə n   sonra 
h ö k u m o t  p a r l a m e n t   q a rş ıs ın d a   t ə k r a r   emissiya  haqqında 
m osələ  q a l d ır d ı q d a   (bu  d ə f ə   s ö h b ə t  600  milyon  manatdan 
g e d ird i) 
a y d m  
oldu 
ki, 
a r tı q  
p a r la m e n t in   razılığı 
o lm a d a n   yüz  milyon  m a n a t   buraxılıb.
Sollar  h ö k u m o tin   m aliyyə  siyasətini  tə n q id   edirdilər. 
"Əhrar",  "İttihad"  v ə   e r m o n i  fraksiyası  d a   o n la rla   həm rə’y 
o ld u la r.  P a r l a m e n ti n   üç  iclası  bu  m ə s ə lə n in   müzakirəsinə 
hosr  o lu n d u .  Ə .Q a r a y e v in   fik rin c ə ,  h ö k u m ə t   tə k c ə   ölkəni 
iflasa  gətirib   ç ıx a r a n   pu l  k ə s m ə k   işi  ilə  m oşğul  olurmuş. 
M aliyyə  N azirliyinin  vəzifəsi  isə  dolayı  v ergilə rin  sonsuz 
sayda  a r tı r ı l m a s ı n d a n   i b a r ə t   imiş.  Ə .P e p in o v   bildirdi  ki, 
600  milyon  m a n a t   3  aya  bəs  e lə y ə r,  b u n d a n   sonra  isə
h ö k u m ə t  y e n ə   d ə   pul  emissiyası  h aq q ın d a   icazə  tələbini 
irəli  sü rə c ə k .  A lte rn a tiv   siyasət  kimi,  o nlar  yenə  də 
ticarəti  inhisarlaşdırm ağı  təklif  edirdiiər.47
"İttihad"  sosialistlərin  ticarəti  inhisarlaşdırm aq  haqqın- 
da 
m övqeyini 
m ü d a fiə  
etdi. 
A.Malxazyan 
(erm əni 
fraksiyası)  isə  x am m alın  ölk əd ən   sərbəst  çıxartlmasını 
tələb  edirdi.  H ə m   sollara,  həm   d ə   sağlara  e ’tiraz  edə n 
M .R ə su lz ad ə,  pulun  əhalidən  alınması  yollarından  biri 
kimi 
daxili 
istiqrazın 
buraxılm asım  
təklif 
etdi.48 
Q arayevin 
dolayı 
vergilər 
b a r ə d ə  
m əsələ 
h aqqında 
mövqeyini  rə d d   e d ə n   R ə su lz a d ə   bildirdi:  "Mən  Q arayevə 
m əsləh ə t  g ö rü rə m   ki,  Sovet  Rusiyasımn  maliyyə  işlərini 
yaxşılaşdıra  biləcək  bir  q a n u n   layihəsi  hazırlayıb,  bu 
z ə h m ə ti  ü çün  onu  kifayət  q ə d ə r  m ü k a fa tla n d ıra   biləcək 
L e n in ə   göndərsin".49
Dövlətin  x ərclərini  yalmz  vergilərlə  ödəm ok  m üm kün 
olm adığı  bir  ş ə r a itd ə   n ağd  pul,  s ad ə cə  o lara q   çatışm ırdı. 
O nun  ü çü n   də  qeyri-istehsa!  xərclorini  azaltm aq  və  yeni 
golir  m ə n b ələ ri  axtarıb  ta p m a q   lazım  golirdi.  Ö lkənin 
xarici  valyutaya  böyiik  ehtiyacı 
var 
idi  vo  onu  oldə 
e tm ə k   ü ç ü n   ixracın  həcm ini  a r tırm a q   lazıın  idi.
M ü z a k irə lə r 
z a m a n ı 
maliyyənin 
sağlamlaşdırılması 
yolları 
h a q q ın d a  
m üxtəlif 
m ülahizəlor 
ortaya 
çıxdı. 
"İttihad"  istiqraz  buraxılm ası  ideyasını  rodd  etm ə sə   də, 
iddia  e dirdi  ki,  xalq,  h ö k u m ə to   inanm ayaraq,  onları 
alm ayacaq.
Uzun  m ü z a k ir ə lə rd ə n   sonra,  sosialistlərin  və  ittihad-  ‘ 
çıların  o n u n   oleyhinə  olm asına  baxm ayaraq  600  milyon 
emissiya  h a q q ın d a   q a n u n   Jayihosi  qobul  olundu.  E lə 
həm in  iclasda  p a r la m e n t   y üksələn  gəlir  vergisinin  artım ı 
h a q q ın d a   q a n u n   layihəsini  rə d d   etdi  və  təklif  etdi  ki, 
h ö k u m ə t  ti c a r ə t-sə n a y e   müəssisəlorinin,  eləc ə  də  kom er- 
siya  ilə  m əşğul  olan   ayrı-ayrı  ad a m la rın   həqiqi  gəlirinin 
vergiyə  cəlb  olunm ası  h a q q ın d a   və  yaşayış  m inim um unun 
artırılm ası  b a r ə d ə   t ə ’cili  o la ra q   qan u n   layihəsi  təqdim  
etsin.50

---