İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

Üm um iyyətlə,  p a r la m e n tin   baxdığı  qan u n   layihəsinin 
1/3  hissəsi  maliyyə  vəziyyətinin  m öhkəm ləndirilm əsinə 
xidm ət 
edirdi. 
Dövlətin 
maliyyə 
siyasətini 
həyata 
k eç irəcə k  m aliy y ə-təsə rrü fat  a p a ra tı  y a ra tm a q d a n   ötrü 
Dövlət 
B ankı 
v ə  
dövlət 
ə m a n ə t  
bankları 
təşkil 
o lunm uşdu.
B ankın 
t ə ’sis 
edilm əsi 
ölkənin 
iqtisadi-təsərrüfat 
həyatını  m ö h k ə m lə n d irm ə k   z ə ru rə tin d ə n   irəli  gəlmişdi. 
K re d it  b a n k la rın a   üm idini  itirən  əhali  əm anətlərini  oraya 
qoynrıurdu  və  ə h a lid ə   çox  böyük  m əbləğdə  dövriyyədən 
çıxmış  pul  yığılıb  qaim ışdı.  Bu  d a   əlavə  kağız  pul 
kəsilməsi  z ə ru rə tin i  do ğ u ru r,  m an atın   alıcıhq  qabiliyyətinə 
m ənfi  t ə ’sir  göstərirdi.
D övlət  Bankıııın  yaradılm ası  zəruriyyətini  bütü n   siyasi 
fraksiyalar  d ə r k   e ts ə lə r  də,  əslində  p a r la m e n t  daxilində 
b ə ’zi  qüvvələr  bu  q a n u n   layihəsinin  keçirilməsini  hər 
v əchlə  ləngidir  və  bu  m ünasibətlərini  d ə   sinfi  m araqlarla 
əlaq ə lən d irird ilər.  1919-cu  il  avqustun  18-də  müzakirəyə 
təqdim   olunan  q a n u n   layihəsi  1919-cu  il  avqustun  28-də 
üçüncü  o xunuşdan  sonra  qəbul  olunm uşdu.  Azərbaycan 
Dövlət  B ankının  m əqsədi  pul  tə d a v ü lü n ü n   asanlaşdırıl- 
ması,  milli  tic a rə t,  sənaye  və  kənd  t ə s ə r rü fa tın a   yardım 
e tm ə k ,  hab e lə  pul  sistemini  m ö h k ə m lə n d irm ə k d ə n   ibarət 
idi.  İlk  vaxtlar  bankın  əsas  kapitalı  500  milyon  manata, 
ehtiyat  kapitalı  isə  20  milyona  b ə r a b ə r  idi.  Əsas  kapitalı 
y a r a tm a q   ü ç ü n   h ö k u m ə t  50  milyonluq  Azərbaycan  və 
C ənubi  Q a fq a z   kağız  pulunu  bankın  ixtiyarma  verdi. 
İndi  bank  kağız  pul  k əsm ək   üçün  m üstəsna  hüquqa 
malik  idi.51
Q a n u n a   g ö rə   ban k ın   başlıca  vəzifəsi  emissiyanı  yerino 
y etirm ək, 
valy u ta 
m əsələsini 
tənzim ləm ək 
və 
özəl 
b a n k lara  n ə z a r ə t  e tm ə k d ə n   ibarət  idi.  B anka  bankirlər 
şurası  rə hbərlik  ed ird i.  S entyabrtn  18-də  Dövlət  Bankımn 
nizam nam əsi  tə sd iq   o lu n d u   və  sentyabrın  30-da  onun 
tə n tə n ə li  açılışı  o ld u .  O kty ab rın   25-də  verilmiş  qanunla 
G ə n c ə   ş ə h ə rin d ə   D övlət  B ankının  şö’bəsi  açıldı,  hərçənd 
bank  artıq  1919-cu  il  sen ty ab rm   1-dən  işləyirdi.52
A z ərb ay c an   D ö v lə t 
B ankının  yaradılm ası  ilə  bağlı 
ə m an ə t 
b a n k ları 
v ə  
x ırd a -k re d it 
şirkətləri 
h aq q ın d a 
rrıəsələ  d ə   o rta y a   çıxdı.  Ə m a n ə t   ban k ları  bu  vaxta  q ə d ə r 
də  m övcud  idi,  lakin  fa k tik   o la r a q   fəaliyyət  göstərm ir- 
dilər.  1919-cu  il  ok ty ab rın   ax ırm d a  p a r la m e n t  12  m ərkə zi 
və  70  yerli  ə m a n ə t   k assaları  və  200-ə  q ə d ə r  xırda 
kre d it  m ü əssisələrin in   açılması  h a q q ın d a   qan u n   layihəsi 
qəbul  etdi.
P a rla m e n t  1920-ci  il  y an v a rın   15-də  k ə n d   sahibkarla- 
rına,  s ə n ə tk a r l a r a ,  s ə n a y eçilərə  və  onların  təşkil  etdikləri 
a rte llə rə ,  şirk ə tlə rə ,  inv en tar,  m al-qara,  toxum  alm a q d a  
yardım   e t m ə k   və  o n la rı  z ə ru ri  pul  vasitəsi  ilə  t ə ’min 
etm ə k   ü ç ü n   k re d it  h a q q m d a   q a n u n   v ə   xırda  k re d it 
t ə ’sis  o lu n m a sı  ü ç ü n   qayda  q əbul  etmişdi.
Q a n u n u n  
qəbul 
edilm əsi 
ilə  Rusiyanın 
kooperativ 
birlikləri  v ə   o n la rın   ittifa qları  h a q q ın d a   qaydalar  öz 
qüvvəsini  itirirdi.  B u n u n   əv ə zin d ə  xırda  k re d it  t ə ’sis 
edilirdi.  S suda  verilm əsi  və  əsas  kapital  artırm a q   üçün 
onlara  d övlət  x əz inə sindən  iki  miiyon  m a n a t  pul  təxsis 
edilmişdi.53
A z ə rb a y c a n d a  
bu  döv rd ə  Dövlət  B ank ın d an   başqa 
bir  sıra  özəl  b a n k la r  da  m övcud  idi:  m əş h u r  kapitalistlər
-  həqiqi  m ülki  m üşavir  I la c ı  Z eyna labdin  Tağıyev,  birinci 
Bakı  gildiyası  taciri  M u s a   Nağıyev,  kom m ersiya  müşaviri 
D m itri 
Vasilyeviç 
Sirotkin, 
H ə ştə rx a n  
taciri 
İvan 
Fyodoroviç 
Skripnitski 
və 
H ə ş t ə r x a n  
taciri 
İvan 
M atveyeviç  L b o v u n 54  t ə ’sis  etd ik ləri  Bakı  ticarət  bankı. 
Bakı-İran  b ankt,55  Tiflis  t i c a r ə t  b a nkının  Bakı  filialı,5 
id arə  H e y ’əti  M o s k v a d a   yerlə şən  Birləşmiş  bankın  filialı 
və  b aşq a ia rı.57
Dövlət  B ankının,  ə m a n ə t  bank ların ın ,  xırda  k re d it  və 
digər  maliyyə  s tru k tu rla rın ın   t ə ’sis  edilm əsi  maliyyə-kredit 
siyasətini  m ö h k ə m lə n d ird i,  pul  tə d a v ü lü   üzə rin d ə  nəz arə ti 
g ücləndirdi.
L akin 
milli 
v a ly u ta m n  
m ö h k əm ləndirilm ə si 
üçün 
tədbirlər 
g ö rü lm ə s in ə  
b axm aya raq, 
onu 
Azərbaycan 
ərazisində 
y e g a n ə  
ö d ən iş 
vasitəsi 
e t m ə k  
m ü m k ü n  
olm am ışdı.  1920-ci  ilin  əvvəlində  A zərb ay c an   Cüm huriy-

---

yotindo 
2 6 9 7 3 6  
rubl  doyorindo  Ü m u m ru siy a  kredit  bileti 
vo  'kcrcnki"lər,  Z a q a f q a z iy a   Komissarlığının 
1 0 4 , 4 3 6  
r. 
pulu, 
7 4 6 . 8 3 6  
d ə y orindo  m üxtəlif  m a rk a   və  nişaula, 
2 . 8 . 5 6 4 . 2 4 4  
m a n a tlıq   B akı  bonları  tə d a v ü ld ə   idi.58
A z orbayca n  h ö k u m o ti  k ö m rü k   qanunvericiliyinin  ya- 
ra d ıh n a sı  sah o sin d o   d ə   bir  sıra  real  addım lar  atmışdı. 
Ö zü n ü n   m övcudluğu  ə rz in d ə   p a r la m e n t  k öm rük  sahosində 
2 0 - d o k  
q an u n  
qobul 
etm işdir. 
N ə tic ə d ə  
1920-ci  ilin 
ə w o li n d ə  
re s p u b lik a d a  
form a la şm ış 
dövlət 
kömrük 
x,  m oti  m övcud  idi.  Bu  q a n u n l a r a   görə,  bir  sıra  sərhəd 
m o n təq o lo rin d o   k ö m rü k   postları  toşkil  etm ək   nəzərdə 
tu tu lu r d u .  P a r l a m e n ti n   q o ra rı  ilə  1919-cu  il  m artın  27-də 
k ö m rü k   idarosi  y e n id ə n   q u ru ld u .  1919-cu  il  23  iyun 
q a n u n u   ilo  Ma.iyyə  Nazirliyinin  n ə z d in d ə   göm rük  rüsumu 
şö’bosi 
toşkil 
edildi. 
Bu 
şö’bə 
g ö m rü k  
rüsumunu 
tənzim lom əli  idi.59
D ofoloriə  idxal  vo  ixrac  edilən  m allar  üçün  yeni 
qayda 
vo 
ta a r i f lə r  
m üəyyən 
e d ə n  
q a nunlar 
qəbul 
o lu n m u şd u .  H ö k u m o t  "köm rük  s ə r h ə d   xidmətinin  təşkil 
cdilmosi  h aq q ın d a"   q a n u n   qobul  etm işdi.  Bu  qanunda, 
A zorbaycan  C üm huriyyotini  qeyri-leqal  tic a rə td ə n   qoru- 
maq  vo  q a ç aq m alçılıq la  m ü b ariz ə  m əqsədilə,  Azərbay- 
canııı 
s o rh o d lo rin d ə 
k ö m rü k  
işlorində  e ’tibar  edilo 
bilocok  yerii  ə h a lid ə n   öz  paltarı,  silahı  və  atı  ilə  ştatdan 
k o n a r  xidm otçi  kimi  992  keşik çid ə n   ibarət  99  sərhod 
postunıın  to ’sis  edilmosi  nozordo  tu tu lu r d u .  Bütün  sərhod 
xidrnətinin 
toşkilino 
rohbərlik 
e t m ə k  
üçün  və  onun 
fəaliyyətinin  döviot  k ö m rü k   idarəsi  ilo  uzlaşdırm aq  üçün 
m orkozi  o r q a n   kimi  Maliyyo  Nazirliyinin  xüsusi  sorhod 
kcşiyi  şö’bosi  to ’sis  cdilm işdi.  Q a n u n   sorhəd  dəstolərinin 
ştatı  vo  sm c ta sın ı  müoyyən  ctm işdi.60
H ö k u m o t  vo  p a r la m e n t   iqtisadiyyatındakı  ağır  vəziy- 
yotdən  osas  çıxış  yoliarın d an   birini  qonşu  ölkələrlo,  ilk 
növbodə 
istch sal  o lu n a n   n eftin   əsas  hissəsinin  daxil 
olduğu 
Sovct 
Rusiyası 
iio  xarici 
ticarət 
əlaqələrini 
yax şılaşd ırm aq d a 
g ö r ü r d ü . 
Bu 
ö lkələrlə 
əlaqolərin 
pozulm ası  o n a   gotirib  çıxarm ışdı  ki,  B akının  ambarlarında 
çoxm ilyonlarla  ton  strateji  xam m al  yığılıb  qalmışdı.
X a m m a h n   ilk  n övbədə  neft  m əhsu ü arın ın   ixracma 
qoyulan 
q a d a ğ a n la rın  
g ö türülm əsinə 
kəskin 
ehtiyac 
yaranm ışdı. 
1919-cu 
ilin 
d ek a b rın d a  
parla m en t 
bu 
nıəsələni  ö z ü n ü n   iki  iclasında  m üzakirə  e d ə rə k   "Azər- 
baycan  C üm h u riy y əti  ərazisindən  x am m ah n   ixracı  şərtləri 
haqqında"  q a n u n   layihəsi  qəbul  etdi.
P a rla m e n tin   ö zü n d ə   bu  məsələyə  iki  m ünasibət  mövcud 
idi.  A z ad   t i c a r ə t  tə rə fd a rla rı  ixraca 
q o y u i m u ş  
bütün 
q ad a ğ an ların   gö tü rü lm əsin i  t ə ’kid  edirdilər.  Belə  olduqda 
ölkə  daxilində  mal  qıtlığı  y aran a  bilərdi.  T ic a rə t  azadiığı 
verilm əsinin  ilk  n əticə lə ri  doğrudan  da  acınacaqh  oldu: 
ixrac 
o lu n a n  
malların-taxıl, 
pam bıq 
və 
s. 
əvozindo 
A zərbaycan  bazarı  h e ç   bir  dəyəri  olm ayan  kağız  pulla 
d o id u ru lu rd u .
Sosialist  fraksiyasının  bir  hissəsi  vo  "İttihad"  ticarət 
üzərində  dövlət  inhisarı  ideyasını  m ü d afiə  edirdilər.  Bu 
q ərarın   qəbul  olunm ası  da  ağır  n əticə lə r  v erə  bilər  və 
istehsalı  s tim ullaşdırm adığına  gö rə  sənayenin  və  ticarətin 
tam   tə n ə z z ü lü n ə   səbəb  ola  bilərdi.
N ə tic ə d ə  
p a r la m e n t  
azad 
tic a r ə tlə  
dövlət 
ticarəti 
arasın d a  a ralıq  m ö v q e  n əz ərd ə  tu ta n ,  d a h a   optimal  bir 
qo ra r  qəbul  etd i.  İxracatçı  malın  dəyərinin  yarısını  xarici 
valyuta  ilə  ö dəm əli  idi.  1919-cu  il  dekabrın  11-də  qəbu! 
olu n m u ş 
q a n u n la  
siyahısı 
ciddi 
müəyyonləşdirilmiş 
ınalların  (ə sa s ə n   k ə n d   tə sə rrü fa tı  m əhsulları  və  neft 
m əhsullarının)  sərb əst  ixracına  icazə  verildi.  A parılan 
m allardan  -  d övlət  xəzinosino  95  %  rüsum   ödənilməsi 
də  m üəyyən  edildi.61
N e ft  və  n e ft  sonayesi  Azərbaycan  iqtisadiyyatının  əsas 
özəyini  təşkil  edirdi.  M əhz  neft  m əsələsində  iqtisadiyyat 
hor  şeydən  çox  siyasət  ilə,  özü  d ə   dünya  siyasəti  ilo 
bağlı  idi.  M ə ’Ium dur  ki,  keç ən  əsrin  90-cı  illərindon 
Rusiya 
im p eriy asın d a 
istehsal 
olunan 
neftin 
üm um i 
həcminin  85  %-i  B akının  payına  düşm üşdü.  Bu  roqəm  
dünya  neft  istehsalının  təxm inən  yarısım  toşkil  edirdi. 
Birinci  dü n y a  m üharibəsinin 
ilk  4  ili 
ərzində,  yəni 
1914-cü  ildən  1917-ci  ilo  q ə d ə r  Bakı  ildə  7  milyon  ton 
neft  istehsal  etm işdi  ki,  bu  da  dünyada  istehsal  olunan

---