İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

m iiddotdo  bu  mosoloni  holl  ctsin  vo  kondlilorin  tolobini
27
ycrino  yetirsin".
Beloliklo, 
p a r la m e n t 
komissiyası 
torpağın 
ovozsiz 
o laraq 
alınm ası 
şüarı 
israrında 
davam  
edirdi. 
Bu 
layihonin  p a r la m c n t o   toqdim   olunm ası  tooccüb  doğurmur. 
Ölkodo  voziyyot  gorginloşmişdi.  H ök u m o t  holo  do  aqrar 
q a n u n u n   m üzakirosino  başlam am ışdı.  B ununla  belo,  bu 
hodsiz  longimoni  tokco  p artiy a la r  a rasın d a  gedon  koskin 
siyasi  m übarizo  ilo,  bütövlükdo,  ölkonin  ağır  iqtisadi 
voziyyoti  ilo  izah  e tm ok  olmaz,  horçond  bu  amillor  do 
osaslı  idi.  Nozoro  alm aq  lazımdır  ki,  bu  mosolo  hoddon 
ziyado  m ü ro k k o b   m osolodir.  IIolo  "Müsavat"  partiyasının
II  q u ru ltay ın m   keçirildiyi  dövrdo,  partiyanın  rohborliyi 
öz  partiya  funksioncrlori  torofindon  koskin  tonqid  edildiyi 
vaxtda  partiyanın  lideri  M .Rosulzado  çox  haqlı  olaraq 
göstormişdi  ki,  bu  mosolodo  toloskonlik,  eloco  do  onu 
hoddon  ziyado  u z a tm a q   eyni  dorocodo  monfi  noticoloro 
gotirib  çıxara  bilor.28  P artiya  qurultayı  a q r a r  mosoloyo 
to k ra r 
baxaraq, 
o n u n  
a q r a r 
komissiyada 
müzakiroyo 
qoyulması  h a q q ın d a   q o tn a m o   çıxarsa  da,  oslindo  bu  icra 
o lunm adı.  Yalnız,  1920-ci  il  fevralın  16-da  parlam entin 
növboti 
123-cü 
iclasında 
"Müsavat" 
fraksiyası 
öz 
partiyasırıa 
a q r a r  
mosolo 
üzro  q u ru ltay d a 
boyonilmiş 
qan u n   layihosini  toqdim   ctdi.
"Müsavat" 
partiyasının 
qan u n  
layihosi 
do 
xüsusi
sahibkar  to rp a q la rın ın   ovozsiz  o lara q   alınıb  dövlot  lorpaq 
fo n d u n a  
vcrilmosini 
nozordo 
tu tu rd u . 
Lakin  burada
göstorilirdi 
ki, 
s ahibkarla rın 
mülkiyyotindo 
bağ 
vo 
hoyotlor 
do 
daxil 
olm aqla, 
25-75 
desyatin  torpaq
saxlanılır;  şohor  y crlorindo  iso  on u n   sahosi,  bccorilon 
bitkilorin 
xüsusiyyotindon  vo  eloco  do  ohalinin  torpağa
olan 
c h tiy ac ın d a n  
asılı 
o laraq 
5 
desyatindon 
71,5 
dcsyatinodok  m o h d u d laşd ırılır.29
T o rp a q la rın   alınm ası,  özolloşdirilmosi  mosolosino  ch- 
tiyatlı  m ünasibot  ta m a m ilo   düzgün  idi.  Çünki  torpaqların 
ovozini  ovozsiz  m üsadirosi  mosolosi  dü şü n ü lm ü ş  müna- 
sibot  tolob  cdon  çox  m ü ro k k o b   bir  mosolo  idi.  U nutm aq
olmaz  ki,  "xüsusi  t o r p a q   sahiblori"  m ofhum u  arxasında 
konkret  fiziki  şoxslor  d u ru r d u   vo  onların  taleyi  hökum oti 
m a ra q la n d ırm a y a  
bilmozdi. 
H ö k u m o tin  
proqram ı 
o 
dorocodo 
çevik 
q u ru lm a lı 
idi 
ki, 
comiyyotin 
a q r a r  
bölmodo  b ü tü n   toboqolorinin  m arağını  m aksim um   ifado 
edo  bilsin.
Bu  nöqteyi-nozordon,  sonuncu  (sayca  d ö rd ü n c ü )  qan u n  
layihosini  o  d ö v r  ü çün  olbotto  ki,  tam   mükommol,  d a h a  
müasir  vo  sorfəli  q a n u n   layihosi  hesab  etm ok  olar.
Göstorilon 
q a n u n  
layihosinin  ciddi  öyronilmoyo  vo 
m üzakiroyo 
ehtiyacı 
o ld u ğ u n d a n , 
p a rla m en t 
a q r a r 
komissiyaya  toklif  etm işd ir  ki,  10  gün  m üddotindo  onu 
m üzakiro  ets in .30  A m m a   a q r a r  komissiyanın  bu  dövrdo 
foaliyyoti  ta m a m ilo   somorosiz  idi.  Il ö k u m o t   böhranları
ilo  o laq o d ar  o la ra q   bu  komissiyanın  üzvlori  artıq  xcyli 
vaxt  idi  ki,  bir  yero  yığışmırdılar  vo  buna  göro  do 
o n u n   doyişilm əz  sodri  A ğam alıoğlu  komissiyanın  işini 
borpa 
e tm o k  
moqsodilo  on u n  
torkibindo 
olbotto 
ki, 
sosialistlordon 
ibarot  yeni 
üzvlorin  colb  cdilmosi 
ilo 
doyişikliklor  aparılıb  m öhkom londirilm osini  toklif 
ctmiş- 
dir.  L akin  p a r la m e n t  o n u n   toklifini  qobul  ctmodi,  hotta 
a q r a r  kom issiyanın  "Müsavat"  partiyasının  qanun  layiho- 
sini 
m ü zak iro  
etdiyi 
birinci 
iş 
g ü n ü n d o  
Şofi 
boy 
R üstom boyov 
("M üsavat"  p a rtiy a sın d a n )31 
komissiyanın 
sodrinin  m üavini  seçildi.  Ə lbotto  bu  addım   komissiyada 
m ü savatçıların 
m övqeyini  güclondirdi. 
Ağam alıoğlunun 
komissiyadakı  siyasi  qüvvolorin  tarazlığını  pozmaq  cohdi 
vo  Nazirliyin  layihosinin  to k r a r   m üzakirosino  qayıtm aq 
toklifi  u ğ u r  q a z a n m a d ı  vo  "Müsavat"ın  layihosi  komis- 
siyanın  işlok  osası  kimi  saxlanıldı.32  Komissiyanm  işlori 
A zorbaycana 
g ünəş 
şüaları 
ovozino 
şim aldan 
q ara 
buludlar  go tirən   yaza  qodor  uzandı.  Bu,  praktiki  olaraq, 
iqtisadiyyat 
sahosindoki 
işlori 
dayandırdı. 
Beloliklo, 
mövcud  a q r a r   q a n u n   layihəlori  v a ria n tla rın d a n   heç  biri 
qan u n  
sta tu s u  
alm a d ı. 
H ə rç o n d , 
a q r a r  
bölmodoki 
du rğ u n lu q   bilavasitə  A zorbaycan  X alq  C üm huriyyotinin 
sü q u tu n a   sobəb  o lam am ışdı,  a m m a ,  eyni  z a m a n d a,  o,

---

ölko 
iqtisadiyyatındakı  böhranlı 
hadisələrin  hamısında 
əsas  k a ta liz a to r la rd a n   biri  olm uşdur.
Dövlotin  maliyyə  vəziyyəti  də  çox  ağır  idi.  Siyasi 
sabitsizliyin,  işsizliyin,  m an atın   dəyərinin  aşağı  düşməsi 
ölkə 
əhalisinin 
h ö k u m o tə  
inamsızlığını 
artırdı. 
Bu 
m ə s’uliyyətin  bir  hissəsi  həm   d ə   p a r e la m e n tin   üzərinə 
d ü şürdü.  O  isə  iqtisadi  m ə sə lə lə rə   deyil,  əksinə  olaraq, 
sırf  siyasi  m ə s ə lə lə rə   qapılmışdı.  P a rla m e n t  yalnız  4 
aylıq  işdən  so n ra  dağılm ış  iqtisadiyyatı  b ərpa  etmok 
m əqsədi 
ilə 
bir 
sıra 
q anunverici 
aktlarını 
həyata 
keçirm əyo  başladı.  Bu  a k t l a r   ilk  növbədə  kredit,  vergi, 
bank  və  g öm rük  s a h ə lə rin ə   aid  idi.
D övlət  vergi  siyasətinin  form a la şm asına  yardım   edon 
q a n u n l a r   p a k e ti  h azırlanm ırdı.  İlk  vaxtlar  bu  sahədə  iş 
keçmiş 
Rusiya 
imperiyasının 
müvafiq 
qanunlarına 
düzəlişlər  və  əlavə lər  e d ilm ə k d ə   m əhdudlaşırdı,  sonralar 
isə  m üxtəlif  verg ilə r  h a q q m d a   ayrı-ayrı  qan u n   layihələri 
m ü z a k ir ə   o lu n m u ş  və  qəbul  edilmişdi.  T ə ə ss ü f  ki,  bu 
z a m a n   p a r la m e n t  başlıca  o lara q   o n ’ənəvi  vergi  sistemin- 
dən  istifadə  e dirdi  və  xəzinənin  ehtiyaclarım n  ödənil- 
m əsin d ə  dolayı  v ergilər-inhisar  yığımları,  k öm rük  vergiləri 
və 
aksizlor 
m ü h ü m  
rol 
oynayırdılar. 
Bu 
vergilər 
z ə h m ə tk e ş lə rin   ü zə rin d ə  ağır  bir  yük  idi.  Bütün  siyasi 
p artiyalar,  o  c ü m lə d ə n   "Müsavat",  dolayı  vergilərin  ləğv 
edilmosi  v ə   m ü tə rə q q i  gəlir  vergisinin  tətbiq  edilməsini 
istəsələr  də,  h ö k u m ə t   və  p a rla m e n t  olavo  vəsait  əldə 
c tm ə k   m əq səd i  ilə  tez-tez  dolayı  vergiləro  üz  tuturdular
1919-cu  ilin  əv və linə dək  dövlətin  gəliri  600  mln.  manat 
idi  ki,  b u n u n   d a  
400  mln.  m an atı  dolayı  vergilorin, 
xüsusilə  də,  n e f t  m əhsullarının  payına  düşürdü.33  Ilamı 
ağırlıq  m ə rk ə z in in   birbaşa  verg ilə rə  keçirilm əsi  zəruriy- 
yətini  başa  d ü şsə  də,  A zərb ay c an   şəraitində,  iqtisadiyyatın 
əsas  özəyini  əkinçiliyin  təşkil  etdiyi  bir  vəziyyotdə  əhalini 
m ü stəqil  v e r g ilə rə   cəlb  e tm ə k   çox  çətin  məsələ  idi. 
B u n u n   üçün  gəlirlərin   yeni  m inim um   həddini  müəyyən 
e tm ə k ,  bütü n   vergiyə  cəlb  e tm ə   dərəcələrini  nozərdon 
keçirm ok  lazım 
idi.  B ü d cə  q a n u n u n  
olmamasını  da 
n əz ə rə  
a lm a q  
lazım dır. 
Bu 
da 
dövlot 
smetasının
b ö lü şd ü rü lm əsin ə  m ə n fi  t ə ’sir  göstərirdi.  Vergi  siyasə- 
tindəki  vəziyyət  bir  d ə   onunla  ağırlaşm ışdı  ki,  y e rlə rd ə  
vergilərin  t ə ’yin  edilm əsi  və  yığılm asına  m ə s ’ul  o rq a n la r 
yox  idi,  verg ilə ri  q əz a  rəisləri  yığırdılar.  Maliyyə  Nazirliyi 
n əz dində ki  m ü v afiq   vergi  şö’bəsi  obyektiv  səbəblərə  g ö rə  
bütün  vergi  növlərini 
və  ölkənin  bütü n   ərazisini  ə h a tə  
ed ə   bilm əm işdi.  B u n a  g ö rə   də  n ə   q ə d ə r  olacağı  s m e ta d a  
q a b a q c a d a n  
d ü r ü s t 
t ə ’yin 
edilə 
bilməyən 
yığım 
və 
inhisarlar  şö’bəsini  t ə ’sis  e tm ə k   m əqsədəuyğun  hesab 
edildi.34  1919-cu  il  m a r t m   17-də  p a rla m e n tin   qəbul  etdiyi 
yeni 
q a n u n  
layihəsi 
y e r lə rd ə   vergi  yığmaq 
hüququ, 
üzvləri  z e m s tv o   y ığ ıncaqlarında  və  icm ada  seçilən  gəlir 
vergisi 
üzrə  q u b e rn iy a   və  q əz a  id a rə lə rin ə   verilirdi. 
B u ndan  əlavə,  iyulun  16-da  p a r la m e n t   Maliyyə  Nazirliyi 
n ə z d in d ə  v ergi  m ü fə ttiş i  vəzifəsini  t ə ’sis  etdi  və  ona 
vergi  i n s p e k to rla r ım n   fəaliyyətinə  n ə z a rə t  e tm ə k   və  vergi 
m ə n tə q ə lə rin i  tə ftiş   e tm ə k   həv a lə  o lundu.35  Oktyabrın 
20-də  "Maliyyə  naziri  y a n ın d a  m üxtəlif  vergilər  qoyulması 
üzrə  ş ik a y ə tlə r ə   b axan  ali  instinsiya  olan  Şura  haqqm da" 
dah a  bir  q a n u n   q əbul  o lundu.  Q a n u n a   görə,  Şuraya 
daimi 
ü z v lə r d ə n  
ə lav ə 
m o h k ə m ə  
v ə  
p ro kurorluq 
o rq a n la rın ın   m ü v ə q q ə ti  n ü m a y ə n d ə lə ri  və  vergi  ödəyən- 
lərin  n ü m a y ə n d ə lə ri  d ə   daxil  edilm işdilor.36
1919-cu  ilin  a p r e l in d ə   s o n ra la r  dövlət  vergi  siyasətinin 
fo rm a la ş m a sın d a   əsas  rol  oynam ış  ən  m üh ü m   qanun  da 
Maliyyə  N a zirliyində n  daxil  o lm uşdur.  Q a n u n   cəmi  iki 
b ən d d ə n   i b a r ə t  olsa  d a   on u n   böyük  əhomiyyəti  v ar  idi, 
çünki  ilk  d ə f ə   o l a r a q   bu  q a n u n la   kapital  vergisinin  (o 
"Ödəniş  m ö h lə tin in   b aşq a  vax ta  keçirilm əsi  və  tarif 
dərəcə sin in  
dəyişdirilm əsi  h a q q ın d a   qanun"  adlanırdı) 
m üstəqil  verg ilə rin   q əti  t ə ’yin  olunm uş  vaxt  vo  tarif 
dərəcƏİəri  m üəy y ən   edilirdi.  K a p ita l  vergisi  h ə r  100 
m a n a t  30  m a n a t   o lm a q la   ilin  başlanğıcında  ancaq  fevralın
1-dən  gec  o lm a y a r a q   ödənilirdi,  gəlir  vergisi  isə  ilin 
sonunda,  g əlirin  həcm i  ay dınlaşdıqdan  sonra  ödənilirdi.37 
Q a n u n   m ayın  15-də  qəbul  olundu,  iyulun  23-də  isə 
p a r la m e n t  öz  q a n u n u   ilə  gəlirin  yaşayış  m inim um unun

---