İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

m ünasibotlorinin 
inkişafı 
kimi 
sociyyolondirmok 
olar. 
1917-ci  ildo  kondli  sc k to ru n u n   sosial  stru k tu ru   aşağıdakı 
kimi  idi:  yoxsul  to s o rrü fa tla rı  -  54,4%,  ortab a b lar  -  34%, 
q o lçom aqlar  -  6% .2  Mülkiyyot  fo rm a la rın d an   dövlot  vo 
m iilkodar 
to rp a q  
sahibliyi 
üstünlük 
toşkil 
cdirdi. 
M ü lkodarların  m ülkiyyotindo  29,6%,  dövlotin  payında  iso 
68,8% 
to rp aq  
olduğu 
lıalda,  bütün 
kond 
tosorrüfatı 
sahosinin  yalnız  1,8%-i  kondliloro  moxsus  idi.3  Torpaqsız 
vo 
aztorpaqlı 
kondlilor 
m ü lk o d arlard an  
torpaq 
icaro 
ctmoyo  vo  ya  m u zd u r  kimi  işlomoyo  mocbur  idilor. 
İcaro  Azorbaycanın 
bütün  qozalarında  to rp a q d a n   adi 
istifado  forması  idi.4  M ü lk o d ar  toso rrü fatla rın d a  muzdlu 
om okdon  gcniş  istifado  o lu n u rd u .5  İslahatların  kcçiril- 
moyo  başlandığı  dövrdo  A zorbaycanda  torpaq  mülkiyyoti 
form alarının 
qısa 
x araktcristikası 
bundan 
ibarot 
idi. 
İslahatların  osas  özoyini  mohz  kondliyo  to rp aq   vcrmok"(> 
moqsodi  güdon  a q r a r  islahat  toşkil  ctmoli  idi.
IIolo  Z aq a fq az iy a  Scyminin  foaliyyoti  zam anı,  bolşc- 
viklorin  Q a fq a z   cobhosindo  foallaşdığı  günlordo,  bolşc- 
vizm  m o d dahlarının  d c m a q o q   ş ü arla rd an   bohrolondiyi  bir 
dövrdo  Q a fq az  d cm okratiyası  populist  bolşcvik  şüarlarına 
qarşı  to’cili  o la ra q   öz  şüarlarım   iroli  sürmoyo,  o  dövrün 
inqilabi  coşqunluq  toloblorino  cavab  vcro  bilocok  aqrar 
tczislorini  üm um i  şokildo  yazmağa  m ocbur  oldu.Bu  iş 
"torpaq  layihosi"  dcyilon  bir  sonodin  müolliflori  torofindon 
ycrino  yctirildi  vo  1918-ci  il  m artın  7-do  Zaqafqaziya 
t  Scymi  torofindon  tosdiq  cdildi.7
Bu 
q a n u n u n  
qcyri-mükommolliyi,  Q afqaz  dövlotlori 
miistoqilliklorini 
c ’lan 
cdondon 
dorhal  özünü 
büruzo 
vcrdi. 
A zorbaycan 
hökum oti 
başa 
düşürdü 
ki, 
bu 
"qanunla"  kütlo  a r a sın a   çıxmaq  miimkün  dcyil  vo  dövlotin 
hoyatı  m a ra q la rın a   ca vab  vcro  bilocok  d a h a   ciddi  sonod 
lazımdır. 
M ohz 
b una 
göro 
do 
F.Xoyskinin 
birinci 
hökum öti  holo  1918-ci  il  iyunun  22-do  Scymin  aqrar 
q a n u n u n   şortlorinin  A zorbaycan  Cüm huriyyotinin  orazi- 
sino  şamil  cdilmomosi  h aq q ın d a   form an  vcrmişdi.  Iləmin 
dck retin   icra  hissosindo  dcyilirdi:  l.Z a q a fq a z iy a   Scyminin
qobul  ctdiyi  to rp a q   islahatı  h aq q ın d a  qan u n u n   icrası 
Müossislor  Moclisi  ça ğ ırılana  qodor  dayandırılsın;  2,İn- 
diyədok 
h əm  
xüsusi, 
həm  
do 
dövlət 
torpaqlarının 
tutulm ası 
halları 
a r a d a n  
qald m lsın ; 
3.Torpaq 
pulu 
ödənişləri 
h a q q ın d a  
m o’ruzə 
təqdim  
cdilsin;  4.Yaxın 
m ü d d o td ə  to rp a q   kom itolorinin  yenidon  qurulm ası  və 
ya  loğv  edilm osi  h a q q ın d a   m ə ’ruzo  toqdim   edilsin.8
Z a q a fq a z iy a   a q r a r   q a n u n u n u n   ləğv  olunması  ilə  yanaşı 
Bakı  X alq 
K om issarları  Sovetinin  bu  vaxtadək  Bakı 
q uberniyasına  aid  edilon  to rp a q   h aq q ın d a   d ekreti  do 
loğv  cdildi.9
Ü çüncü  h ö k u m o t  k a binetinin  form alaşm asından  sonra 
ilk  çıxışında  baş  nazir  F.  Xoyskinin  millotin  torəqqisi 
üçün  siyasi  vo  to sərrü fat  sorbəstliyinin  zoruriliyini  qcyd 
etm əsi  dövlotin  ictimai  təroqqini  a q r a r  mosolənin  uğurla 
holl 
cdilm əsi 
ilo 
bilavasitə 
bağlandığını 
sübut 
edir. 
Z ə h m o tk e ş lə r in   m onafcyinin  to ’min  edilməsi  boyanatda 
xüsusi  ycr  t u t d u .   "Kəndli  və  fəhlo  ünsürlərinin  to’m inatı 
qayğısı  h ö k u m o tin   on  başlıca  vəzifosi  olmalıdır...  T o rp a q  
kondliyo  havayı  verilm olidir".10  Lakin,  m o ’hım  oldu  ki, 
belə  sosial  islahatın  istiqam otini  nozərdo  tu tm a q ,  müvafiq 
q anunvcriciliyin  qobul  edilm əsindon  dah a  asan  imiş.
Bu  sa h o d ə ,  cüzi  za m a n   forqilə,  iki  istiqam otdə  - 
p a rla m cn t  komissiyası  çorçivosindo  və  hökum ot  səviyyə- 
sindo  iş  ged ird i.
T o rp a q   islahatı  h a q q ın d a   q a n u n   layihəsinin  hazırlan* 
ması 
ilo 
ə l a q ə d a r  
o laraq 
1919-cu 
il 
fcvralın 
4-do 
m en şcv ik -h ü m m ətçi 
Səmod 
bəy 
Ağamalıoğlu 
başda 
olm aqla  m üxtolif  siyasi  fraksiyalarının  nüm ayondolərindən 
olan  9  n ə f o rd o n  
ibarot 
p a r la m c n t  a q r a r   komissiyası 
yaradıldı.  O n l a r d a n   d ö rd ü   m üsavatçı  -  M ustafa  M ah- 
mudov,  M o m m ə d   boy  Şeyxzamanov,  M urtuz  A x undz adə 
vo 
N ə rim a n  
boy 
Norim anboyov, 
qalanları-ittihadçı 
B əhram  
bəy 
Vəzirov, 
sosialist 
blokundan 
İrzaboy 
Q araşarov,  " Ə hrar"da n  Macı  Ilü scy n   Əfondiyev,  "Daş- 
naksütyun"dan  A rşa k   Malxazyan,  "Rus-slavyan  comiyyə- 
ti"ndən  V in o q ra d o v   id i.11  Komissiyanın  rə n g arə n g   siyasi

---

tərki'ui  q a n u n   layihosini  lap  əvvəldən  müvəffəqiyyətsizliyə 
m ə h k u m   etm işdi,  çünki  m ə ’lum  olduğu  kimi,  y uxanda 
adları  çəkilon  partiy a la rın  
a q r a r  m əsələ  üzrə  yekd., 
nöqteyi-nozəri  yox  idi.  O n a   görə  d ə   layihənin  alternativ 
v a ria n tın a   m alik  o lm ayan  komissiya,  Seymin  1918-ci  i! 
m a rtın   7-də  qobul  o lu n m u ş  a q r a r  q a n u m m   osaslart  ilə 
kifayətlənm əli 
olm uşdu. 
H ə m   d ə  
komissiyanın 
sədri
S .A ğam alıoğlu  vaxtı  ilə  Seym  v a ria n tın m   tə rtib   olunma- 
sında  iştirak  etm işdi.  G ö rü n ü r ,  bu  s əbəbdən  yeni  layihə, 
əvvəlcə 
qeyd 
o lu n d u ğ u  
kimi  d ö v rü n  
tələb in ə 
cavab
verm əyib  A z ärb ay c an   h ö k u m ə ti  tə rə fin d ə n   im tina  edilən 
Z a q se y m   layihəsinin  k ö h n ə   m od elin ə  bənzəyirdi.  Komis- 
siya 
üzvləri 
a r a s m d a  
o n u n   işini 
ləngidən 
sonsuz
m ü z a k irə lə r  k ə n d d ə   vəziyyətin  kəskinləşm əsi  ilə  paralel 
aparılırdı.  O   dövrün  k ütləvi  inform asiya  vasitələrində 
vaxtaşırı 
kən d lilərin  
to rp a q la rı  özbaşına  zəbt  etməsi, 
m ü lk ə d a r  m a lik a n ə lə ıin i  talan  etm əsi,  qiyam lar  etməsi 
fa k tla rın a   t ə s a d ü f   edilirdi.
B ütü n   b u n la r  p a r la m e n t d ə   olduğu  kimi,  bütövlükdə 
ö lk ə d ə   d ə   vəziyyəti  kəskin ləşd irir  və  h ö k u m ə t  böhran- 
ların a  səbəb  o lu rd u .  Q a n u n   layihəsinin  müvəffəqiyyət- 
sizliyə  m ə h k u m   olm ası,  artıq   p a r la m e n t   komissiyasının
1919-cu  il  23  ap rel  tarixli  iclasında  a q r a r  komissiya 
üzvlərinin  layihənin  m ü h ü m   b ə n d lə rin d ə n   birini  rnüzakirə 
etm əy ə 
c o h d  
g ö s tə rd ik lə ri 
z a m a n  
aydın 
olmuşdur. 
Komissiya  gü n d əliy ə  m ü lk ə d a r,  xüsusi  sahibkar  və  digər 
to rp a q la rın   m ü sa d irə si  v ə   ya  ləğv  edilməsi  məsələsini 
qoym uşdu.  M ü x tə lif  p a rtiy a   o rq a n la rın ın   iclasda  iştirak 
ed ə n  
n ü m a y ə n d ə lə ri 
e lə  
o 
a n d a c a  
bir-birinə 
qarşı 
anlaşılm azlıq 
v ə  
e ’tim a d sız h q  
atm o sferi 
yaratdılar. 
"İttihad" 
fraksiyası 
a d ın d a n  
çıxış 
e d ə n  
B əhram   boy 
Vəzirov  qeyd 
e td i  ki,  o n u n   fraksiyası  m ü lk əd ar  və 
xüsusi  sa h ib k a r  to r p a q l a r ı n ın   pulla  satın  almmasını  israr 
edir.  B itə rə f lə rin   bir  q ru p u   d a   ittih ad ç ıla ra  qoşuldu. 
O nların  fraksiyasının 
n ü m a y ə n d ə si,  to rp a q   sahiblərinə 
dəyən  m addi  z ə rə r i  ö d ə m ə k   m əq səd i  ilə  xüsusi  fondun 
yaradılması  zəruriliyini 
qeyd 
etd i.  M üsavatçıların  sol
cinahı 
b itə r ə f l ə r in  
torpağı 
satın 
alm aq 
h aqqındakı 
ideyalarını 
m ü d a f i ə  
e d ə rə k  
bildirdilər 
ki, 
m üsadirə 
m əsələsi  t o r p a q   s ahiblərinin  ciddi  e ’tiraz m a  səbəb  olacaq 
və  bu  da  öz  növ b əsin d ə  a q r a r   ak ty o ru n   dağılmasını 
stim ullaşdıra  bilər.  "Müsavatın"  sol  cinahının  nüm ayəndəsi 
M u s ta fa   M a h m u d o v   p artiy a  yoldaşına  sübut  e tm ə k   istədi 
ki,  o  g ö r ü n ü r   partiy a n ın   p ro q ra m ı  ilə  kifayət  q ə d ə r 
yaxşı  tanış  deyil  v ə   o r a d a   heç  bir  to rp a q   pulu  h a qqında 
söhbət  g e tm ir.  Sosialist  bloku  v ə   hü m m ətçi  m enşeviklərin 
platfo rm a sı  bir  idi,  t o r p a q   m ü sa d irə   edilməli  və  ödəncsiz 
o lara q   o n u n   h əqiqi  sah ib lərin ə  -  k ə n d lilərə  verilməli 
idi.  U z u n   m ü z a k i r ə l ə r d ə n   so n ra  sosialistlərin  xeyrinə 
n ə tic ə lə n ə n 12  səsv e rm ə   k eçirilm əsinə  baxm ayaraq,  üm u- 
miyyətlə  p a r la m e n t   iclasınm   bu  q ə r a rı  layihənin  sonrakı 
taleyinə  h e ç   bir  t ə ’sir  göstərm əm işdir.
1919-cu 
il 
a v q u stu n  
sonu-sentyabrm  
əvvəllərində 
nəh a y ə t 
t o r p a q  
komissiyası 
layihə 
ü z ə ıin d ə  
işini 
ta m a m la d ı.  L ay ih ə n in   əsas  tezisləri  a şa ğıda kıla rdan  ibarət 
idi:  1)  re sp u b lik a   ərazisindəki  b ü tü n   t o rp a q la r  dövlətin 
mülkiyyətidir;  2)  to rp a q   əvəzsiz  o la ra q   dövlətin  ixtiyarına 
keçir;  3)  əvvəlki  m ü lklə rinin  müəyyən  hissəsi  aşağıdakı 
n o rm a la r  ü z r ə   əsas  sah ib k arla ra  onların  istifadəsi  üçün 
saxlamlır:  1-ci  k a te q o r iy a   to rp a q la r  -  7  desyatin  (bağlar 
və 
be c ə rilə n  
to rp a q la r),  2-ci 
k ateqoriya 
torpaqlar-15 
d esy a tin d ə n  
29 
d e s y a tin ə d ə k  
(əkin 
yeriəri); 
3-cü
k a te q o riy a   -  40  d es y a tin d ə n   50  d esya tinə dək  (otaqlar). 
B ütün 
q a la n  
to rp a q la r 
dövlət 
to rp a q  
fonduna  jiaxil
edilir.  T o r p a q   h a q q ı n d a   q a n u n u n   sol  v ariantı  Azərbaycan 
M üəssislər  M əclisi  t ə rə fin d ə n   təsdiq  olunm alı  idi.
L akin 
layihə 
o lduğu 
şəkildə 
d ə  
havadan 
asılı
vəziyyətdə  qaldı.  Y a lnız  1919-cu  il  oktyabrın  2-də  həm in 
layihə 
m ü z a k i r ə  
ü çü n  
p a rla m e n tin  
81-ci 
iclasının 
gündəliyinə 
çıxarıldı. 
L akin 
özünün 
qan u n  
layihəsi 
v ariantını 
h azırlam ış 
Z ir a ə t  
nazirinin 
müavini 
H . 
Sultanovun  tələb i  ilə  o n a   baxılması  dayandırıldı.  O,  qeyd 
etm işdi 
ki, 
"torpaq 
məsələsi" 
kimi 
m ü rək k ə b  
bir 
m əsələnin 
b ü tü n  
v ü s ’əti 
ilə 
p a r la m e n t 
qarşısında 
q o y ulm asından  ö trü ,  Z i r a ə t   Nazirİiyi  to rp a q   komissiya-

---