İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

sının  köhno  layihosi  ilo  yanaşı  işin  xeyrı  iiçiin  özünün 
q an u n  layihosini  do  toqdi m  etmoyi  münasi b  bilir".  Buna 
göro  do  o,  p a r l a m e n t   qarşısında  mosolo  qal dı raraq  xalıiş 
etmişdi  ki,  Nazirliyin  qan u n   layihosi  daxil  olanadok  bu 
mosoloyo  baxılması  t o ’xiro  salınsın.14
Mosolo  b u r a s ı n d a d ı r 
ki,  yuxarıda 
göstorildiyi 
kimi 
a q r ar   mosoloniıı  işlonib  hazırlanması  ilo  paralel  olaraq 
nazirliyin  xüsusi 
komissiyası 
da 
moşğul 
idi.  Özünün 
q an u n 
layihosini 
işloyib 
haz ı r l amazda n 
ovvol, 
Ziraot 
N Azirliyi  komissiyasının  işo  başlaması  m o q a mı na d ok  aqrar 
bölmonin  voziyyoti  h a q q ı n d a   da ha   otraflı  tosovvür  oldo 
et mok  moqsodilo,  t orpaq  f ondunu  ciddi  toftiş  etmişdir. 
Bunu,  qan u n  layihosino  olavo  edilmiş  izahat  moktubu 
habelo  çoxlu  statistik  m o ' i u m a t l a r   da  sübut  edir  (onların 
osasında  1-ci  codvol  tortib  edilib).15
A q r a r   mosolonin  holl  ol unması   ist iqamot i ndo  layihonin 
hazır l anmas ı na  baş lanı l ana  qodor  atılan  başqa  bir  addım 
yeno  do  Nazirliyin  köçür ülon  rusl ar  vo  ermonilorin  tork 
etdiklori  t orpaql arı ,   homçinin  yiyolori  t orofindon  atılmış 
xüsusi  sahi bkar  malikanolorini  müvoqqoti  ol araq  dövlotin 
s oroncamına  keç mos i nd on  ibarot  idi.
Bunun  üçün  qoza l a r da  Zi raot ,   Daxili  işlor  vo  Maliyyo 
Nazirliklori  nümayo ndol or i ndon  ibarot  komissiyalar  yara- 
dılardı. 
Homi n 
t o r p a q l a r  
komissiya 
torofindon 
kond 
icmal ar ına 
vo 
ayrı-ayrı 
kondliloro, 
yalnız 
belolori 
o l ma dı qda   bu  orazi do  yaş amayan  konar   şoxsloro  icaroyo 
verilirdi.  Mosolon,  Z i r a ot   Nazirliyinin  soroncamına  uyğun 
ol ara q  M u ğ a n d a n   5  min  desyatinlik  suvarılan  torpaqlar 
1919-cu  ildo  kond  i cmal ar ına  bir  illiyo  satışsız  icaroyo 
veril mi şdi. 16  I l o m   do  bu  hal da  icaro  haqqı  nat ura  ilo 
ödonilmişdir.  La k i n   bu  tocrübo  ümidlori  doğrultmadı. 
Xozino  gözlonilon  goliri  ala  bilmodi,  hom  do  kondlilorin 
özlori 
do 
icaroyo 
mar a ql ı 
deyildilor. 
Onl ar 
icaro 
müddot ini n  azlığı  u cb a tı n d a n   torpağı  b üt ün   qüvvosi  ilo 
istifado 
edo 
bilmirdilor. 
R ad i k al  
islahatlar 
keçirmok 
lazım  idi.  Mohz  b u n a   göro  do  1919-cu  il  iyunun  6-da 
Nazirüyin  nozdi ndo  a q r a r   isl ahat l ar  şö’bosi  to’sis  edildi17 
vo  o n a   tapşırıldı  ki,  bir  ay  m ü dd ot i n o  a q r a r   islahatlar

---

layihəsini  b ə yə nilm ək  üçün  N a zirlər  K a b in e tin ə   təqdim  
e ts in .18  N a zirlik d ə  işlər  kifayət  q ə d ə r   sü r’ətlə  aparılırdı 
və  a rtıq   1919-cu  ilin  a v q u stu n d a   z ira ə t  nazirinin  müavini 
H iday ə t  bəy 
S ulta n o v u n  
rəhbərliyi 
altın d a 
2  qanun 
layihəsi  b aşa  çatdırıldı:  1)  "A zərbaycan  Cümhuriyyəti 
əhalisinin  to rp a q  
t ə ’m in atı haqq ın d a"  və  2)  "Xüsusi
sahibkar  m eşələ rin in  
dövlətin  m ülkiyyatinə  çevrilməsi 
h aqqında".19
Q a n u n   la y ih ələrin d ə  qoyulan  əsas  m əsələ lo r  xüsusi 
sah ib k ar  to rp a q la rın ın   əhalinin  hansı  k a teqoriyasm dan 
nə  q ə d ə r   v ə   hansı  şə r tlə r lə   dövlət  to rp a q   fonduna 
keçirilməsi  h a q q ın d a k ı  m ə sə lə lə r  idi.  Bu  m əsələ lə rd ən  
birincisini  Z i r a ə t   Nazirliyi  xüsusi  sah ib k ar  torpaqlarını, 
to rpağın 
istism ar 
za m a n ı 
verdiyi 
gəlir  q ə d ə r  
əvəzi
ö d ə n ilm ə k lə   özgələşdirilm əsi  yolu  ilo  həll  etm əyi  nəz ərdə 
tu t u r d u .20  N azirlik  belə  hesa b   e dirdi  ki,  xüsusi  sahibkar 
to rpaqlarını  əvəzi 
ö d ə n ilm ə d ə n   m ü s a d irə   e tm ə k   xüsusi
mülkiyyəti  ləğv  e tm ə y ə   b ə r a b ə r d ir .  B una  g örə  də  qanun 
layihəsi  to rpağın  əkinçi  əhaliyə  yalnız  istehlak  norması 
üzrə  xüsusi  m ülkiyyətə  verilm əsini  n ə z ə rd ə   tu tu rd u .21 
Eyni  z a m a n d a   sahibin  saxladığı  s a h ə n in   ölçüsü  malika- 
nənin 
ö z ü n ü n .  dəyəri 
v ə  
x a r a k t e r i n d ə n   asılı 
olaraq
m üəyyən  edilirdi.  K ə n d lə r d ə   əkinçiiik  təsərrü fa tlarım n  
sahəsi  100  d e sy a tin d ə n ,  ək in ə   yararlı  olm ayan  təsərrü- 
fa tla rd a  
150 
d e sy a tin d ə n , 
şə h ə r 
y erlə rin d ə  
isə 
5-7 
desy a tin d ə n  
a r tıq  
olm am alı 
idi. 
Özü 
d ə   bu  zaman 
həyətyanı  to r p a q   sah ə lə ri  buraya  daxil  edilmirdi.22
L akin  bu  q a n u n   layihələrinin  də  taleyi  parlament 
q a n u n   layihəsinin  taleyini  t ə k r a r   etd i.  A zərbaycanda  baş 
verm iş  h ö k u m ə t   b ö h ra n ı  onların  heç  m ü zak irə  olunma- 
sına  da  im k a n   v e r m ə d i.
Baş 
nazir 
N əsib 
bəy 
U subbəyovun 
Cümhuriyyətin 
kifayət  q ə d ə r   ra d ik a l  d ü nyagörüşlü  dah a  gənc  siyasi 
xad im lərin d ən   təşkil  etdiyi  yeni  h ö k u m ə t   kabineti  özünün 
yeni  a q r a r  k u rs   işləyib  h a z ırlam aq   əzm ində  olduğunu 
bəyan  etdi.  Z i r a ə t   N azirliyinin  işləri  sosialist  Əhməd- 
C öv d ət  bəy  P ep in o v a  h ə v a lə   edildi.  O,  ləngim ədən  qanun
layihəsini  tə k m illə ş d ir ilm ə k   ü çü n   on u n   Nazirliyə  qayta- 
rılmasını  tə lə b   e td i.23
1920-ci  il  m a r tı n   ə w ə l l ə r i n d ə   N azirlik  "Xüsusi  sahibkar 
torp aq la rın ın  
d övlət 
to rp a q  
fo n d u n a  
keçirilməsi 
və 
A z ərbaycan 
C ü m h u riy y ə ti 
əhalisinin 
to rp a q la  
t ə ’m in 
olunm ası  h a q q ı n d a   q a n u n u n   yeni  lavihəsi2 
ü zərində  işi 
başa  çatdırıb,  o n u   b axılm aq  üçün  h ö k u m ə t ə   təqdim   etdi.
Bu  q a n u n   layihəsinin  əsa sında  A zərb ay c an   sosial-de- 
m okratiyası  t ə r ə f i n d ə n   bəyənilən  G ü rc ü s ta n   sosial-de- 
m o k ra t  h ö k u m ə t i n in   a q r a r   q a n u n u   d u ru r d u .  Bu  layihədə 
əsasən  k ə n d   y e r lə r i n d ə   olan  xüsusi  sahibkar  h üquqi 
şəxslərin  b ü t ü n   to rp a q la rı,  o  c ü m lə d ə n   m o nastır,  vəqf, 
m əscid 
v ə  
kilsə 
to rp a q la rı, 
h a b e lə  
şəh ə r 
yerləri 
h ü d u d u n d a   o la n   və  ş ə h ə r  m ülkiyyətinə  daxil  olm ayan 
to rp a q la r  s a h ib lə rin d ə n   alınır  vo  ovəzsiz  olara q  dövlət 
to rp a q   f o n d u n a   v erilirdi.25  Bu  / 1u^ u n   mülkiyyəti  əlindən 
alınmış 
s a h i b k a r la r   ü ç ü n   saxlaııılan 
to rp a q   sahəsinin 
ölçüsü  k ə n d   y e rlə rin in   bec ərilm ə  şə ra itin ə   uyğun  o lara q  
m üəyyən  edilirdi:  a)  M əd ə n i  bitki  tə s ə r rü fa tla r ı  ü çün 
7-10  desyatin;  b)  taxılçılıq  t ə s ə r rü fa tı  üçün  15-20  desyatin; 
v)  m a ld a rlıq   tə s ə r r ü f a tl a r ı   ü ç ü n   40-50  desyatin.  Ş əh ər 
yerləri  ü ç ü n   bu  c ü r  s a h ə n in   ölçüsü  m üvafiq  olaraq  1,5-3 
desyatin;  3-5  d e sya tin;  10-12  desyatin  müəyyən  edilirdi. 
Sahibkar  ü ç ü n   saxlanılan  sah ə y ə  m ülk  və  bağlar  da 
daxil  idi.26
S o sia l-d e m o k ra tla rın   fəaliyyəti  h a q q ın d a   hesabat  par- 
lam entin  a q r a r   komissiyası  çərçiv əsin d ə  ilk  d ə fə   1919-cu 
il  sentyabrın  25-də  Q a zax  qəzası  kəndlilərinin  h ö kum ətin 
torpaq  siyasətini  m ü d a f i ə   ed ə n   I  q u ru ltaym ın  keçirildiyi 
vaxtda  dinlən ilm işd i.  Q u ru lta y d a   iştirak  edə n  bolşevik- 
lərlə 
s o s ia l-d e m o k ra tla r 
a ra s ın d a  
m übarizə 
qızışdı. 
Q urultay  b ü t ü n lü k lə   sosial-dem okra tla rı  m üdafiə  etdi. 
Q urultayın  q əb u l  etdiyi  q ə t n a m ə d ə   deyilirdi:  "...Rusiya 
inqilabım n 
ə n  
böyük  nailiyyətlərindən  birisi  torpağın 
z ə h m ə t k e ş l ə r ə   verilm əsi  şüarı  idi.  O n a   görə  də  biz 
p a r la m e n t  v ə   h ö k u m ə t d ə n   tələb   edirik  ki,  ən  yaxın

---