İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

1918-ci  ilin  s e n ty ab rın d a  Osm anlı  lıorbi-siyasi  yardımı 
vasiiosilo  B akıdakı  horc-morcliyo  son  qoyan  Azorbaycan 
rohborliyi  dövlotin  orazi  bütövliiyüno  cdilon  qosdloro, 
tobiidir  ki,  bigano  qala  bilmozdi.  Buna  göro  do  dövlot 
müstoqilliyinin  saxlanm ası  vo  m öhkom londirilm osi,  ölko- 
nin  orazi  biitövlüyüniin  t o ’min  oluııması,  ohalinin  m o’ruz 
qaldığı  soyqırım ının  qarşısının  alınması  moqsodilo  bir 
sıra  horbi-siyasi  vo  iqtisadi-maliyyo  todbirlori  görüldü. 
Bıı  todbirlor  a ra sın d a   A zorbaycan  k o rpusunun  toşkili, 
üm um i 
soforborlik 
c ’lan 
cdilmosi, 
Ilorbi 
Nazirliyin 
yaradılması,  bo’zi  dövlotlorlo  aparılan  diplom atik  danı- 
şıqlar  xüsusi  ohomiyyoto  malik  idi.
Qcyd  ctm ok  lazım dır  ki,  M udros  müqavilosino  osason 
I’iirkiyo  qoşun  lıissolorinin  Azorbaycaııdan,  o  cümlodon 
do  Naxçıvaıı,  Q a rab ağ ,  Zongozıır  m a h a lla rın d a n   çıxması 
ilo  ölkomizin  orazi  bütövlüyii  vo  oııun  olıalisinin  taleyi 
ycnidon 
tolılüko 
qarşısında 
qalmışdı. 
Ç ünki 
Türkiyo 
silahlı  qiivvolori  bölgoni  tork  ctdiyi  zam an,  azorbaycanlı 
olıali  öz.iinü  vo  torpağını  q o ru m a q   üçün  hololik  qüvvotli 
dövlot  q u ru m la rın a ,  ııizami  lıorbi  hissoloro  malik  dcyildi. 
Rcgioııa  golon  müttofiqloriıı,  ilk  növbodo  iso  ingilislorin 
ziddiyyotli  siyasot  yüriitdüklori  bir  şoraitdo  crmonilorin 
foallaşması  ağır  noticolor  vcro  bilordi.  Buna  göro  do 
istor  A zorbaycan  h ö k um oti,  istorso  do  Naxçıvan,  Qarabağ 
vo 
Z o n g o zu r 
bölgolorindoki 
milli 
votonporvor 
siyasi 
qiivvolor,  ayıı-ayrı  tanınm ış  şoxslor  torofindon 
Azor- 
baycanın  orazi  bütövlüyiiniin  miidafiosino  yönoloıı  bo’zi 
ad d ım lar  atıldı.  Bu  addım ların   bo’zisi  moholli  sociyyo 
daşısa  da  y a ıa n m ış   şoraitdon  çıxış  yolıı  kimi  müoyyon 
ohomiyyot  kosb  cdirdi.
A zorbaycan  C üm lıuriyyotinin  orazi  bütövlüyünün  qo- 
runub 
saxlanm asına 
xidmot 
edon 
todbirlor 
sırasında 
moholli  sociyyoli  siyasi  dövlot  birliyinin,  yo’ni  Naxçıvan 
bölgosindo  yaradılan  A ra z -T ü r k   R cspublikasının  sanballı 
ycri 
vo 
doyori 
vardır. 
A raz-Tiirk 
Rcspublikasının 
yarandığı  tarixi  şorait  O sm anlı  q o şunlannııı  bölgoni  tork 
ctm oloıi  ilo  bağlı  ycrli  ohali  üçün  töronon  ciddi  tohlüko 
ilo 
sociyyolonir. 
Rcspııblika 
1918-ci 
iliıı 
noyabrmda
yaranm ış  vo  toxm inon  1919-cu  ilin  m artın ad o k   foaliyyot 
göstorm işdir.  O n u n   orazisi  Naxçıvan,  Şorur-Doroloyoz  vo 
O rd u b a d   q o zalarını,  habclo  S ordarabad,  Uluxanlı,  Vcr- 
dibasar,  Q om orli,  M ch ri  vo  s.  o h ato   etmiş,  morkozi  iso 
Naxçıvan  şohori  o lm u şd u r.  '
A ra z -T ü rk   R cspublikası  A zorbaycan  Cümhuriyyoti  ilo 
do  sıx  olaqolor  y a r a tm a ğ a   çalışmış,  onunla  birloşmok 
üçün  yollar  a ra m ışd ı.  A zorbaycan  torofindon  do  müoyyon 
qarşılıqlı 
to dbirlor  g ö rü lm üşdü.  Belo  ki,  Cümhuriyyot 
parla m cn ti 
y a r a d ıla rk o n , 
Naxçıvan 
bölgosi 
- 
A r a z  
Rcspublikası  ilo  bağlı  mosololor  do  nozoro  alınmışdı. 
"Azorbaycan 
p a r la m c n tin in  
yaradılm ası 
haqqında 
qa- 
nun"da 
yazılırdı 
ki, 
A zorbaycanın 
orazisini... 
İrovan 
quberniyasının  bo’zi  hissolori  (b u r a d a   Naxçıvan  bölgosi 
do  nozordo  t u t u lu r d u .  -  rcd.)  toşkil  cdir.  P arlam e n to  
Z o n g o z u rd a n   iki  vo  İrovan  qubcrniyasının  Azorbaycan 
hissosindon  (N axçıvan,  vŞorur,  O r d u b a d d a n   söhbot  gedir;
-  rcd.)  üç  no fo r  millot  vokili  scçilmoli  idi. 196 
A raz-T ürk 
R cspublikasının  sü q u tu   iso  osason  bu  kimi  sobobloıdon 
iroli  golmişdi:  a)  bölgonin  crm onilorin  giiclii  horbi  vo 
siyasi  d ip lo m a tik   tozyiqino  m o’ruz  qalması;  b)  o  dövrdo 
A zorb ay ca n d a  sözü  kcçon  başlıca  xarici  qüvvo  sayılan 
ingilislorin  re sp u b lik an ı  dostoklomomosi  vo  crnıoniporost 
m övqc  t u tm a la rı;  v)  A zorbaycan  Cümhuriyyotinin  bölgə 
vo  o ra d a k ı  dövlot  q u ruluşu  ilo  kifayot  qodor  olaqolor 
y a ra tm a m a sı,  o n a   yetorinco  horbi-siyasi  yardım  göstoro 
bilmomosi  vo  s.  ilo  bağlı  idi.  R espublikam n  ohomiyyotino 
vo  onun  q ısa m ü d d o tli  foaliyyotinin  noticolorino  goldikdo 
iso  o,  A z o rb ay ca n   ü ç ü n   çox  gorgin  bir  dövrdo  bölgonin 
azorbaycanlı 
ohalisinin 
qüvvolorinin 
diişmonloro 
qarşı 
birgo  m ü b ariz o   aparılm ası  m oqsodilo  birloşdirilmosindo 
m ühüm   rol  oynadı  vo  on  başlıcası  iso  m ahalın  crmoniloro 
keçm osino  im k a n   verm om oklo  on u n   toxunulmazlığını  vo 
bu nunla  da,  A zorb ay ca n ın   orazi  biitövlüyünü  to ’min  ctdi.
Birinci 
d ü n y a  
müharibosi 
başa 
ç a td ıq d a n  
sonra 
Q a fq a z d a ,  o  c ü m lo d o n   do  Azorbaycanda,  m öhkom lonm ok 
sahəsindo  təşobbüsü  olə  alan  ingilislor  öz  moqsodlorino

---

ç a tm a q   üçün  e r m ə n i lə r d ə n   d ə   istifadə  etm oyə  başladılar. 
Öz  növbosində  lord  K e rz o n u n   "...əlahəzrət  hökum ətinin 
başlıca  m oqsədi  e r m ə n ilə rin   azad  edilm əsidir"  -  fikrindən 
ru h la n a n   e r m ə n ilə r   d ə   ingilislərin  siyasətindən  faydalan- 
mağa 
çalışırdılar. 
QarşılıqJı 
m ə n a f e  
və 
m araqların 
üst-üstə  düşdüyü  bir  ş ə r a itd ə   -  1919-cu  ilin  yanvarında 
Naxçıvan  m a h a lın a   çox  az  sayda  ingilis  hərbi  qüvvələri 
gətirildi.  B u nunla  eynı  v axtda  isə  E rm ə n is ta n ın   qoşun 
hissoləri  Z ə n g ə z u r   N a x çıvan-Q arabağ  b ölgələrinə  qarşı 
təcavüzü  d a h a   da  genişləndirdilər.  Bu  döv rd ə  Şərurda 
e rm ə n i 
nizami 
qoşunları 
ü zə rin d ə 
m ü h ü m  
qələbo 
qazanılsa  da  (yerli  sakin  M əşədi  Ə ləsgərin  başçılıq  etdiyi 
silahlı  q üvvələr  e r m ə n i lə r ə   divan  tu tm u ş d u   və  onlar  15 
gün  m eyidlərin  və  yaralıların  yığışdırılması  ilə  məşğul 
o lm uşdula r)  bölgədo  vəziyyət  g ə r g in lo şm ək d ə  idi.  Belo 
bir 
ş ə r a itd ə  
ingilislər 
Naxçıvan 
m ahalını 
müvəqqəti 
bitorəf  zona  e ’lan  e d ə r ə k   b u ra d a   öz  general-quberna- 
torluqlarını  y a r a td ıq la rın ı  bildirdilər.  E rm ə n ilo r  üzərin- 
dəki  Ş əru r  q ə lə b ə sin d ə n   sonra  N axçıvan  m ahalında  yeni 
d i k ta tu ra   h ö k u m ə tin in   yaradıldığı  e ’Ian  olunm uşdu.  Bu 
h ö k u m ə t 
iso 
m övcud 
gərgin 
vəziyyətdə 
Azərbaycan 
C üm huriyyəti  ilə  geniş  əlaqolərin  qeyri-m üm künlüyü  vo 
s.  s əboblərə  g ö rə   İran la  birbaşa  m ü n a sib ə tlə r  yaratm ağa 
cohdlər  g östərm işdi.  Y eni  h ö k u m ə tin   başçısı  C əfərqulu 
xanın  N axçıvan-Ş ərur  dairosinin  ingilis  general-quberna- 
to ru n a   yolladığı  1919-cu  il  26  fevral  tarixli  m əktubdan 
da  görü n d ü y ü   kimi,  İran la  yaxınlaşm aq  cə h d lə ri  Osmanlı 
qoşunlarının  g e tm ə s in d ə n   sonra  bölgə  üçün  erm ənilər 
tə rə fin d ə n   y a r a d ıla n   tə h lü k ə d ə n   vo  onun  A zərbaycandan 
təcrid  o lu n m a s ın d a n   irəli  gəlm işdi.197
Və  m ə k tu b d a   ingilis  g e n e ra l-q u b e rn a to ru n d a n   mahalın 
ana  to rp a q la -A z o rb a y c a n la   birləşm əsi  ü çün  şərait  yara- 
dılması  xahiş  o lu n u rd u .
B ütün 
fəaliyyəti 
boyu 
olduğu 
kimi, 
ingilislərin 
Naxçıvanda  q ald ıq ları  m ü d d ə t  ərz in d ə   d ə   Azərbaycan 
Cüm huriyyəti 
rəhbərliyi  bu 
əraziyə  d a ir  öz  suveren 
hüquqlarını  m ü d a fiə   etdi.  O nun  təhlükəsizliyinin  t ə ’mi-
n a tın a  
yard ım  
g ö s tə rm ə k  
və 
böigə 
əhalisinə 
qarşı 
e r m ə n ilə rin  
tö rə t d i k l ə r i 
vəhşiliklərin 
qarşısını 
alm aq, 
m ahalı 
Şim ali 
A z ərb ay c an ın  
digər 
to rpaqla rı 
ilə 
b irləşd irm ək  
s a h ə s in d ə  
h ö k u m ə t  
müəyyən 
tədbirlər 
h əyata 
k e ç ird i. 
A z ərb ay c an  
p a r la m e n tin in  
1919-cu 
il 
yanvarın  8-i  v ə   25-də  o la n   iclaslarında  Naxçıvan  bölgəsi 
və  ü m u m iy y ə tlə  k eç m iş  İrəv an   quberniyasının  azərbay- 
canlı  əhalisinin  voziyyəti  ilə  bağh  m əsələlər  m üzakirə 
cdildi.198  Y a n v a rın   25-dəki  iclasda  xüsusi  bəyanatla  çıxış 
e d ə n   M .R ə s u l z a d ə   E rm ə n i s ta n   h ö k u m ə tin in   Naxçıvan  və 
d ig ə r  q ə z a la rın   azərbaycanlı  əhalisinə  düşm ən  m ünasibət 
b ə slə m ə sin ə   q arşı  çıx araq   qəti  tə d b irlə r  görm əyə  çağırdı.
K eçm iş  İrə v a n   quberniyası  tü rk -m ü səlm an   əhalisinin 
vəziyyətinin  öyrənilm əsi,  erm əniləriıı  onlara  qarşı  törət- 
dikləri 
v ə h şiliklə rin 
qarşısının 
alınması,  Azərbaycanın 
c ə n u b -q ə r b   b ö lgələrinin  ərazi  toxunulmazlığının  t ə ’min 
o lunm ası 
is t iq a m ə t in d ə  
müəyyən 
təd b irlər 
görüldü. 
A z ə rb a y c a n ın   E r m ə n i s t a n d a   d iplom atik  nümayəndəliyinin 
açılması  bu  iş lə rd ə   çox  m ü h ü m   rol  oynadı.  Azərbaycan 
F İK -in  üzvü  M ə m m ə d x a n   T ək in sk i  1919-cu  il  yanvarın 
29-da  İ r ə v a n a   səfir  t ə ’yin  edildi.199
A z ə rb a y c a n   H ö k u m ə t i  ilə  Naxçıvan  bölgəsi  arasında 
ə la q ə lə rin   y arad ılm a s ı  və  inkişafında,  m ahalın  azərbay- 
canlı  əhalisinin  p ro blem lərinin  h əllində  keçmiş  İrəvan 
q u b e r n iy a sın d a n   olan  ictimai  xadim lərin,  ziyalıların  və 
o n la rm   y a r a t d ı q la r ı  
m üxtəlif  lə şkilatların 
s ə’yləri 
də 
m ü h ü m  
rol 
oynam ışdır. 
İrəv an  
quberniyası 
ictimai 
x adim lərin in  
1919-cu 
il 
yanvarın 
2-də 
A ra z-T ürk 
R e sp u b lik as ın ın   n ü m ay ən d ə s i  P.Bayram bəyovun  iştirakı 
ilə  m üşavirəsi  keçirildi.  K eçm iş  İrəvan  quberniyasında,
o  c ü m lə d ə n   d ə   N axçıvan  bölgəsində  yaşayan  azərbay- 
canlıların 
n ü m a y ə n d ə lə rin in  
yanvarın 
5-də 
B akıda 
p a r la m e n tin   b in a sın d a   fövqəl’a d ə   iclası  oldu.  B urada 
quberniya  m ü s ə lm a n la rın ın   h əm yerlilər  cəmiyyəti  yara- 
dıldı.  Sabahısı  g ü n   isə  T .M ak in sk in in   sədrliyi  ilə  onun 
i d a r ə  
h e y ’əti 
seçildi. 
İrəv an  
quberniyasından 
olan 
q a ç q ın la r 
ü ç ü n  
bir 
milyon 
m a n a t  
vəsait 
ayrıldı.200

---