İ.Əliyev, N. Ağamalıyeva, Ş. Alışanh m ə s’ul redaktor

Hom yerlilor  comiyyoti  İdaro  H cy’otinin  iizvü  Mirabbas
M irbağırovun  1919-cu  ilin  yanvar-fcvral  ayiarında  Nax-
* 
"‘01
çıvan'  sofori 
vo 
onun 
y ckunları 
barodo 
m o’ruzosi" 
A zorbaycan  lıökumoti  ilo  m ahalın  azorbaycanlı  ohalisi 
arasın d a  omoli  vo  faktıki  olaqolorin  yaradılması  yolunda 
birinci  ciddi  addım   hcsab  oluna  bilor.
A zorbaycan 
hökumotirıin 
Naxçıvan 
bölgosino 
dair 
lıüquqlarm ın,  m ahalıtı  idaro  o lu n m asın d a  onun  iştirakrnın 
to’min 
cdilmosi 
zoruri 
mosolo 
idä. 
Bu 
addım  
ycrli 
m üsolman 
ohalisinin 
çcvik 
hollini 
bu ra d a 
xiisıısı 
g c n c ra l-q u b c rn a to rlu ğ u n   toşkilini  do  şortlondirirdi.  Co- 
nubi-Qorbi  A zorbaycanın  (Naxçıvanın)  M üvoqqoti  höku 
m otinin  işlor  m üdiri  B.Naxçıvanskinin  1919-cu  i!  fevralın 
sonlarında 
B akıda 
olduğu 
zamaıı 
öz 
missiyasının 
moqsodlorini 
aç ıqlayaraq 
belo 
bir 
vacib 
mosoloyo 
toxunm uşdu  ki,  Naxçıvan,  Şorur  vo  Q rd u b a d   qozaları 
A zorbaycan 
torpağı 
o ld u ğ u n d an  
Miivoqqoti 
hökuınol 
lıomin  orazilorin  C onub-Q orbi  A zorbaycan  Cümhuriyyoti 
ilo 
birloşmosi 
iiçün 
o n u n  
rohborliyino 
vo 
ingilis 
kom andaıılığına  m üraciot  etmoyi  q o ra ra   almış  vo  onların 
razılığmı  oldo  etm işd i.202
Bütüıı  bu  cohotloıi  nozoro  alan  Azorbaycan  hökumotı 
öziiııün  1919-cu  il  28  fevral  taıixli  qorarı  ilo  Naxçıvan 
g e n e ra l-q u b e rıu u o rlu ğ u n u   (arxiv  sonodlorindo  o,  Conubi 
Qorbi  A zorbaycan  g c n e ra l-q u b c rn a to rlu ğ u ,  habelo  Nax- 
çıv a n , 
O r d u b a d ,  
Ş o ru r-D o ro lo y o z  
vo 
V c rd ib a sa r 
layonlarının  m üvoqqoti  g e ııcral-q u b ern alo rlu ğ u   kimi  do 
gedir)  y a r a t d ı .'  '  Ilom iıı  q o ra ra  osason  do  Bohramxan 
Naxçıvanski 
g e n e ra l-q u b e rn a to r, 
Korimxan 
İrovanski, 
Ilacı 
M chdi 
Bağırov 
iso 
onun 
kömokçilori 
to’yin 
olundular,  hom çinin  yerli  hakimiyyotin  toşkili  vo  qoşun 
hissolorinin  saxlanm ası  iiçün  DİN -nin  20  milyon  m anatüq 
fondundaıı  500  min  m a n a t  pul  ayrıldı.204  Gcncral-qu- 
be rn a to rlu ğ u n   nozdiııdo  7  nofordon  ibarot  Şura  forma- 
laşdırıldı.
D a h a   sonra  rcspublika  hökum otinin  1919-cu  il  3  mart 
tarixli  q ora rına  m üvafiq  su ro td o   bölgodo  no  qodor  silahlı 
q iiw o n in  
olm asını, 
o n u n  
ncco 
toşkil 
cdilmosi 
vo
saxlaıımasını  a y d ın la ş d ırm a q   moqsodilo  gen c ral-q u b e rn a- 
torluğa  n ü m a y o n d o   göndorm osi  horbi  nazirliyo  tapşınlds 
və 
olavo 
d a h a  
500 
min 
m a n a t 
vosait 
buraxılması 
razılaşdırıldı.  I lö k u m o tin   1919-cu  il  28  fevral  vo  30 
m art  tarixli  so ro n c am la rı  ilo  bölgodo  idaroçiliyin  toşkili 
üçün 
d a h a  
1 
milyon 
m a n a t 
ayrıldı.20S 
D oğrudur, 
Naxçıvan  g e n e r a l-q u b c rn a to rlu ğ u   müoyyon  obyektiv  vo 
■■ubyektiv  sobobləro  göro  gcniş  vo  somoroli  foaliyyot 
göstoro  bilmoso  do,  hor  halda  onıın  yaradılması  vo  b o ’zi 
todbirlori  bölgonin  A zorbaycan  hökum oti  ilo  olaqolorinin 
m ö h k o m lo n m ə sin d o   müoyyon  roi  oynadı.
Osm arıü  qoşuııları  g e td ik d o n   sonra  Naxçıvan  bölgo- 
sindo  o lduğu  kimi,  Z o n g o z u r  m a h a ü n d a   d a   siyasi-horbi 
voziyyət 
xeyli 
koskinloşdi, 
azorbaycanlılar 
yenidon 
zorakılıq  vo  m ohrum iyyotloro  m o ’ruz  qaldılar.  M üttofiq- 
lorin 
A z o rb a y c a n a  
golişilo 
bağlı 
foallaşan 
crmonilor 
y aran m ış  şoraiti  özloriniıı  ərazi  iddiaiarının  rcallaşması 
üçün  olverişü  m o q am   sayaraq  miioyyon  toxribatlara  ol 
atd ılar.  E rm o n is ta n   h ökum oti  torofindon  rulılandırılan, 
maliyyoloşdirilon  vo  tochiz  olunan  Androııik  vo  onun 
q u l a u r  
dostosi 
Z o n g o z u rd a  
ycni-yeni 
özbaşınaüq 
vo 
vohşiliklor  töro td i.
A n d ro n ik in   Z o n g o z u r d a k ı  "etnik  tomizlonıo"  foaliyyoti
1918-ci  il  n oyabrın  ikinci  yarısında  özünün  yeni  -  daha 
ağır  m orholosino  qodom   qoydu.  O n u n   q u ldur  dostosinin
1918-ci  il  noyabrın  22-do  Z o n g o zu r  qozasının  morkozi 
olan  G o ru s a   golmosi  qozanın  kondlorinin  viran  cdilmosi, 
ohaliyo  divan  tu tu lm as ı  ilo  noticolondi.  Qısa  m üddotdo 
b u ra d a   o n u n   dostosi  torofindon  30-dan  çox  azorbaycaniı 
kondi 
d ağıdıldı.20(> 
"Azorbaycan" 
qozcti 
Zoııgozurdan 
aldığı  te l c q r a m a   osason  m o ’lum at  vcrirdi  ki,  O rd u b a d d an  
15 
verstlik d o  
Z o n g o zu r 
qozasında 
y crü 
ermonilor 
A ııdronikin  dostosilə  birükdo  10-dan  çox  azorbaycanlı 
kondini  (Kilit,  Lehvaz,  Tcy,  B uğakor,  Aşağı  Vortonozur, 
Yuxarı  V o rto n o z u r  vo 
s.)  d ağıdaraq  Əldoro,  Nüvodi, 
T u ğ u t  vo  b.  kondlori  mühasiroyo  alm ağa  hazırlaşırlar, 
ohali  İra n a   qaçır.

---

Osm anlı 
qoşu n ları 
g e td ik d o n  
sonra 
Z ə n g ə z u r 
və 
Q a rab ağ   m a h a lla r ın d a   y a r a n a n   gərgin 
siyasi  -  hərbi 
vəziyyət,  A n d ro n ik in   q u ld u r  d əstəsinin  törətdiyi  qanlı 
hadisələr,  ingilislərin  ziddiyyətli  mövqeyi  və  hərəkətləri, 
A zərbaycan 
torp aq la rın ın  
itirilməsi 
təhlükəsi 
və 
s. 
m əsələlər  respublika  p a r la m e n tin in   1918-ci  il  dekabrın 
20-də  keçirilən  föv q ə l’a d ə   iclasında  m ü zak irə  olundu.207 
H ö k u m ə tin   gördüyü  t ə d b irlə r ə   d air  F.Xoyskinin  çıxışı 
və  m ü z a k ir ə lə rd ə n   sonra  to rpaqla rım ızın  bütövlüyü  və 
əhalinin  m ü d a fiə sin ə   aid  siyasi-hərbi  və  maliyyə-  m ə ’nəvi 
səciyyəli  işlərin  d a h a   da  qüvvətləndirilm əsi  b a r ə d ə   qərar 
qəbul  edildi.
A z ərb ay c an ın  
C ə n u b -Q ə rb  
bölg ələrin d ə 
Azərbaycan 
C üm huriyyəti  hakim iyyətinin  b ə r q ə r a r   edilməsi  sahəsində 
görülən 
işlər 
a rasın d a 
ən 
başlıcası 
C avanşir, 
Şuşa, 
Cəbrayıl  və 
Z ə n g ə z u r  
q əz alarını 
ə h a tə   ed ə n  
ayrıca 
Q a rab ağ  
g e n e ra l-q u b e rn a to rlu ğ u n u n  
yaradılm ası 
hesab 
olunm alıdır.  Bu  g e n e ra l-q u b e rn a to rlu ğ u n   təşkilinin  zəru- 
riliyi  aşağıdakı  am illərlə  şərtlənirdi:  a)  rəsmi  İrəvanın 
hərtorəfli 
dostəklodiyi 
bölgə 
erm ə n ilə rin in  
separtçılıq 
horəkotlori  və  yerli  m ü səlm an   əhalisinə  qarşı  törətdikləri 
zorakılıqlar;  b) 
A n d ro n ik in   silahlı  dəstəsinin  m ahallara 
soxulm asından 
so n ra 
b u r a d a  
vəziyyətin 
dah a 
da 
ağırlaşması;  v)  qəzaların,  xüsusilə  d ə   Z ə n g ə z u ru n ,  Gəncə 
q u b e rn a to ru   v asitəsilə  idarəçiliyi  ilə  bağlı  çətinliklər  vo 
s.  A zorbaycan  h ö k u m ə tin in   1919-cu  il 
yanvarın  15-i  vo 
29-da  k eçirilən  iclaslarında  bu  g en e ral-qubernatorluğun 
yaradılması,  Xosrov  bəy  Sultanovun  general-q u b e rn ato r 
to’yin  olunm ası,  ilkin  m əS rəflər  üçün  hələlik  5  milyon 
m anat  vəsait  ayrılması  q ə r a r a   alınırdı.208
Azərbaycan  h ö k u m ə tin in   öz  tarixi  ərazisində  general- 
qu b ern ato rlu q   y a ra tm a sı  v ə   X .Sultanovu  ora  başçı  t ə ’yin 
etməsini  E rm ə n i s t a n   h ö k u m ə ti  geniş  miqyaslı  siyasi-dip- 
lomatik  q alm aq a lla  q arşılad ı.  E rm ə n is t a n   XİN-in  bey- 
nəlxalq  tə şk ila tla ra   və  d ö v rü n   sözükeçən  dövlətlərinə, 
Azərbaycan  rəhb ərliy in ə  ünvanladığı  çoxsaylı  teleqram  
və  e ’tiraz  n o tla rın d a ,  d a ş n a k   m ə tb u a tın d a   ("Vpered", 
"Aşxatavor" 
və 
s.) 
A z ərb a y c a n  
h ö k u m əti 
"Ararat
R esp ublikasının 
h ü q u q la rın a  
qəsd 
etm əkdə", 
qonşu 
xalqlar  a r a s ın d a k ı  m ünasib ətləri  p ozm aqda  suçlandırılırdı. 
Vəziyyətdən 
"yeganə 
ağıllı 
çıxış 
yolu 
kimi 
bölgo 
e rm ə n ilə rin ə   ya 
h ə r 
hansı  bir 
general-q u b e rn ato rsu z 
yaşam aq  im k an ı  verilm əsi,  ya  da  heç  oimazsa  b u ra d a  
m ü vəqqəti  in g ilis-qubernatorluğu  yaradılması"  m əsləhət 
görülürdü".209
E r m ə n i s t a n ı n  
b ö lg ə lə r ə m iz in  
idarəçiliyi 
işlə rin ə  
kobudcasına  m ü d a x ilə   c ə h d lə rin ə   Azərbaycan  hökum əti 
biganə  q alm am ışd ı.  R e spublika  xarici  işlər  naziri  əvəzi 
A . Z i y a d x a n l ı n ı n  
E r m ə n i s t a n  
h ö k u m ə t i n ə  
e ’t i r a z  
n o t a l a r ı n d a ,  
" A z ə r b a y c a n "  
q ə z e t i n i n  
ç o x s a y l ı  
m a te r ia lla rın d a   A zərb ay c an   tərə fi  özünün,  Q a rab ağ   və 
Z ə n g ə z u ra  
d a ir 
tarixi-etnik  h üquqlarını 
bir 
daha
xatırlatm ış,  o n u n   daxili  işlərinə  -h ə r  hansı  müdaxiləyə 
yol  verilm əyəcəyini  bildirmişdi.
B ölgələrdə  ziddiyyətli  siyasət  y ü rü d ə n   ingilislər  əvvəlcə 
Z ə n g ə z u ru n  
bir 
hissəsinin 
E r m ə n is ta n a  
verilməsini 
bildirsələr  də,  az  so n ra  A z ərbaycan  h ö k u m ətin in   Q arabağ 
g e n e ra l-q u b e rn a to rlu ğ u n u   yaratm asını  himayo  etmişdilor. 
Bu  hal  e r m ə n ilə ri  xeyli  çaşdırm ış  və  narazı  salmışdı. 
O n la r 
"müxtəlif 
dəlillər" 
gətirm ək lo  
və 
cürbəcür 
təd b irlərlə 
Böyük 
B ritaniya  hökum ətini 
öz 
"tarixi
h ü q uqları"na  in a n d ırm a ğ a   c ə h d lə r  göstərmiş,  müəyyən 
ş ə r tlə r  irəli  s ü rm ü ş d ü lə r.
L akin  ingiiislər  e r m ə n ilə rin   şərtlərini  bo’zon  diplomatik 
üsulla, 
bir 
sıra 
h a lla r d a  
isə 
h ə d ə  
yolu 
ilo 
qəbul 
etm əm işd ilə r. 
O n l a r  
X .Sultanovun 
g e n e ral-q u b e rn ato r 
t ə ’yinatını, 
Ş a te lv o rtu n  
1919-cu 
il 
3 
aprel 
tarixli 
b əy a n atın ı210  ta n ım a q la ,  onun  A n d ro n ik in   silahlı  dosto- 
sinin  m a h a ll a r d a n   çıxarılm asında  israr  etm əsilə  təsdiq- 
ləmiş  old u lar.
Ü m um iyyətlə , 
Q a ra b a ğ   və  Z ə n g ə z u ra  
dair 
ingiiis
siyasəti  b ü tö v lü k d ə   ikibaşlı  və  old u q ca  ziddiyyətli  səciyyo 
daşım ışdır.  B u n u   X .S ultanovun  apardığı  təhlil  və  gəldiyi 
n ə tic ə lə r  d ə   d a h a   yaxşı  açıqlayır.  İngilislor  v ə ’dlərino 
xilaf  çıxaraq  b ö lg ə lə r d ə   hakimiyyəti  əslində  Azorbaycana 
deyil,  e rm ə n i  Milli  Ş urasına  verm iş,  h ə tta   ermonilərin

---