Ijtimoiy fanlar fakulteti ijtimoiy ish kafedrasi

Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti sifatida shafqatsiz munosabatlarlarda bo‘luvchi shaxslar, ota-onalar va jabrlanuvchi bolalar va ularning jazolanishi hamda qonuniy huquqlarini ko ‘rishimiz mumkin. Kurs ishining predmeti esa qaysi yosh vakillari hamda qaysi jins vakillari ko‘proq aziyat chekayotganli, shuningdek, ularning psixologik jihatdan sog‘ayishi uchun ko‘rilayotgan choralar predmet sifatida qabul qilsak bo‘la oladi
Kurs ishining maqsadi: Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boladagi psixologik ta’sir va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish kurs ishining maqsadi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi: Kurs ishining vazifasi sifatida shafqatsiz munosabatlarni o‘rganish, u qay yo‘sinda amalga oshirilayotgani va unga nisbatan qonuniy choralar ko‘rilishi hamda qonunda belgilab qo‘yilganligini o‘rganish ustuvor vazifa hisoblanadi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: Kurs ishimizda asosan xorij olimlari ilmiy ishlaridan foydalandik, xususan D. Levinson,² J. Kobrin,³ E. Miller⁴ va boshqalar asarlari orqali kurs ishimizda o‘z mavzumizni tahlil qildik. Ko‘pincha, ekspertlar tajribali zo‘ravonlik, insonning kognitiv qobiliyatining pasayishi, ularning asarlaridagi intellektual va kognitiv qobiliyatlari va natijada, akademik ko‘rsatkichlar va xattiharakatlarning o‘zgarishi natijasida hissiy buzilishlarni belgilaydilar tahlillarini kurs ishimizda foydalandik.
Ishning tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 ta bob 4 ta reja, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. BOLALARGA NISBATAN SHAFQATSIZ MUNOSABATDA BOLADAGI PSIXOLOGIK TA’SIR VA O‘ZGARUVCHANLIK
1.1. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat yuzaga kelishi sabablari va tarixi
Bolalarga nisbatan zoʻravonlik yoki shafqatsizlik bu bola yoki bolalar guruhiga ota-ona yoki tarbiyachi tomonidan jismoniy, jinsiy va/yoki ruhiy zoʻravonlik qilinishi yoki, umuman, beparvolikdir. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik ota-ona yoki tarbiyachining bolaga haqiqiy yoki potensial zarar yetkazishiga olib keladigan har qanday xatti-harakat yoki harakatsizlikni oʻz ichiga olishi mumkin va bu holat odatda bolaning uyida yoki bola vaqt oʻtkazadigan tashkilotlar, maktablar yoki jamoalar joylarida sodir boʻladi.
Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish atamalari koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi. Shunga qaramay, baʼzi tadqiqotchilar bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish atamasini beparvolik, ekspluatatsiya va odam savdosini oʻz ichiga oluvchi soyabon atama sifatida koʻrishadi.⁵
Turli yurisdiksiyalar shartli hisobot berish, turli hollarda bolalarni oʻz oilalaridan ajratish yoki jinoiy ayblov eʼlon qilish uchun bolalarga nisbatan zoʻravonlik tushunchasining turli taʼriflariga nisbatan oʻz pozitsiyalarini ishlab chiqdilar. XIX asrning oxirlarida ish beruvchilar va oʻqituvchilar tomonidan bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlinishi odatiy va keng tarqalgan hol boʻlib, koʻplab mamlakatlarda jismoniy jazo qoʻllash tartibi tabiiydek qabul qilinardi. Ammo XIX asrning birinchi yarmida filitsid holatlarini (ota-onalar tomonidan bolalarning oʻldirilishi) oʻrganuvchi patologanatomlar otalik gʻazabi, takroriy jismoniy zoʻravonlik, ochlik va jinsiy zoʻravonlik natijasida sodir boʻlgan oʻlim holatlari haqida xabar berishdi. 1860-yilgi izlanishlarida buyuk fransuz sud tibbiyoti eksperti Auguste Ambroise Tardieu 32 ta shunday holatni qayd etdi, ulardan 18 tasi oʻlimga olib kelgan boʻlib, bolalar ochlik va/yoki takroriy jismoniy zoʻravonlik oqibatida halok boʻlgan; ular orasida 8 yoshida bobosi va buvisi tomonidan qaytarib berilgan va 9 yil davomida ota-onasi tomonidan qiynoqqa solingan, har kuni qamchilangan, bosh barmoqlariga osib qoʻyilgan, mixlangan taxta bilan kaltaklangan va issiq choʻgʻ bilan kuydirilgan Adeline Defert ismli qiz boʻlgan. Maʼlumotlarga koʻra, uning yaralari nitrat kislota bilan yuvilib, tayoq bilan defloratsiya qilingan. Tardieu bolalar himoyaga olingan uyga tashrif buyuradi va ularning bu yerga kelgandan keyingi holatlarini kuzatadi; himoyaga olinganda bolalarning yuzlaridagi qayg‘u va qo‘rquv yo‘qolgan edi. U shunday deydi: Biz har kuni deyarli soatlab vahshiyliklarga, tasavvur qilib bo‘lmaydigan qiynoqlarga va og‘ir koʻrguliklarga duchor bo‘lgan bu bechora himoyasiz bolalarning hali goʻdakligini hisobga olsak, ularning hayoti bir umrlik shahidlikdir — va biz ularning azoblovchilari aynan ularga hayot bergan onalari ekanliiga duch kelganimizda biz axloqchining qalbi yoki adolat vijdonini bezovta qiladigan eng dahshatli muammolardan biriga duch kelamiz. Uning kuzatuvlarini Boileau de Castélnau (u misopédie — bolalarga nafrat atamasini hayotga tatbiq qilgan) tomonidan yangraydi va Aubry va bir nechta bilan tasdiqlanadi.⁶
Bu erta fransuz kuzatuvlari tillar toʻsigʻidan oʻta olmadi va boshqa xalqlar hanuz chaqaloqlar va yosh bolalar bilan bogʻliq koʻplab travmatik holatlarning sabablarini bilmas edilar; insoniyat Tardieuning “dahshatli muammosi” bilan muntazam ravishda kurasha boshlagunga qadar oradan deyarli yuz yillar oʻtib ketdi. XX asrda patologiya va pediatrik rentgenologiyada, ayniqsa, surunkali subdural gematoma va oyoq-qoʻllarning sinishi bilan bogʻliq koʻplab dalillar toʻplana boshladi: subdural gematoma qiziq bimodal taqsimotga ega boʻlib, chaqaloqlarda idiopatik va kattalarda travmatik xusuiyatga ega, yaʼni uzun suyaklarning nomaʼlum ossifikatsion periostitlari chandiq ekstraktsiyalari toʻgʻridan-toʻgʻri olib tashlanganidan keyin sodir boʻlganiga oʻxshardi. 1946-yilda amerikalik pediatriya radiologiyasi asoschisi Jon Kaffi uzun suyak sinishi va surunkali subdural gematomaning assotsiatsiyasiga eʼtibor qaratdi va 1955-yilda tajovuzkor, balogʻatga etmagan va hissiy jihatdan kasal ota-onalarning qaramogʻidan chiqarilgan chaqaloqlarda yangi jarohatlar paydo boʻlmaganligini qayd etdi.
Natijada 1960-yillarda mavzu boʻyicha professional tadqiqotlar yana boshlab yuborildi. 1962-yil iyul oyida asosan pediatrik psixiatriya bilan shugʻullanuvchi C. Genri Kempe tomonidan yozilgan va Amerika Tibbiyot Assotsiatsiyasi jurnalida chop etilgan “Kaltaklangan bola sindromi” maqolasining nashri bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish umumiy tushunchaga kirgan paytni anglatadi. Maqola nashr etilishidan oldin bolalarning shikastlanishi, hatto suyaklarning takroriy sinishi ham qasddan sodir etilgan jarohatlar natijasi sifatida tan olinmagan. Buning oʻrniga oʻsha paytlarda shifokorlar koʻpincha boladan tashxis qoʻyilmagan suyak kasalliklarini qidirdilar yoki ota-onalarning tasodifiy baxtsiz hodisalar, masalan, qoʻshni bezori bolalar tomonidan chaqaloqning yiqitib qoʻyilishi kabi versiyalarni haqiqat deb qabul qildilar.⁷
Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlarini oʻrganish akademik intizom sifatida 1970-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlarda paydo boʻlgan. Elisabeth Young-Bruehlning taʼkidlashicha, bolalar huquqlari himoyachilari soni va bolalarni himoya qilishga qiziqish koʻrsatkichlari ortib borayotganligiga qaramay, bolalarni “zoʻrlanganlar” va “zoʻrlanmaganlar” guruhlariga boʻlish bolalar huquqlari tushunchasini toraytiruvchi sunʼiy farqni keltirib chiqardi va bolalarning jamiyatda qanday kamsitilganini tekshirish harakatlariga maʼlum maʼnoda toʻsqinlik qildi. Young-Bruehlning soʻzlariga koʻra, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va ularga nisbatan loqaydlik holatlarini oʻrganishning yana bir sababi bolalarning oʻzlari shafqatsizlikni qanday qabul qilishlari va kattalarning ularga boʻlgan munosabatiga ahamiyat berishlari borasidagi izlanishlar edi. Young-Bruehlga koʻra, toki jamiyatda bolalarning kattalardan „bir pogʻona pastda turish“lari haqida qrashlar mavjud ekan, zoʻravonlik holatlari yuz berish yoki bermasligidan qatʼi nazar barcha bolalar azoblanadi.
Bolalarga nisbatan zoʻravonlik holatlariga berilgan taʼriflar professionallar, ijtimoiy va madaniy guruhlar oʻrtasida va vaqt oʻtishi bilan farq qiladi. Adabiyotda zoʻravonlik va yomon muomala atamalari koʻpincha bir-birining oʻrnida ishlatiladi. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish, shuningdek, bolalarga nisbatan zoʻravonlik va eʼtiborsizlikning barcha shakllarini qamrab oladigan soyabon atama boʻlishi mumkin. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatni aniqlash ustuvor madaniy qadriyatlarga bogʻliq, chunki ular bolalarga, bolaning rivojlanishiga va ota-onalarga tegishli. Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabat tushunchasining taʼriflari jamiyatning ushbu muammo bilan shugʻullanuvchi sohalari, masalan, bolalarni himoya qilish agentliklari, yuridik va tibbiy jamoalar, sogʻliqni saqlash xodimlari, tadqiqotchilar, amaliyotchilar va bolalar himoyachilari oʻrtasida bir-biridan farq qilishi mumkin. Ushbu turli sohalar vakillarining har biri oʻzlarining taʼriflaridan foydalanishga moyil boʻlganligi sababli fanlar boʻylab muloqot cheklangan boʻlishi mumkin, bu bolalarga nisbatan yomon munosabatni aniqlash, baholash, kuzatish, davolash va oldini olish harakatlariga toʻsqinlik qiladi.
Umuman olganda, zoʻravonlik (odatda qasddan qilingan) komissiya harakatlariga, beparvolik esa harakatsizlikka tegishli. Bolaga nisbatan shafqatsiz munosabatda boʻlish ota-onalarning yoki tarbiyachilarning bolaga haqiqiy yoki tahdid ostidagi zarar yetkazadigan xatti-harakatlarini ham, harakatsizligini ham oʻz ichiga oladi. Baʼzi sogʻliqni saqlash sohasi mutaxassislari va mualliflar bolaga nisbatan eʼtiborsizlikni zoʻravonlik taʼrifining bir qismi deb bilishadi, boshqalari esa yoʻq; buning sababi zararning beixtiyor boʻlishi yoki bolani qanday tarbiyalash kerakligi haqidagi madaniy eʼtiqodlar natijasida tarbiyachilar muammoning jiddiyligini tushunmaganligi boʻlishi mumkin. Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va beparvolikning kechiktirilgan oqibatlari, ayniqsa, hissiy beparvolik va bolalarga nisbatan zoʻravonlik sifatida baholanadigan xatti-harakatlarning xilma-xilligi ham mavjud omillardir.
Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti (JSST) bolalarga nisbatan zoʻravonlik va shafqatsizlikni “mas’uliyat, ishonch yoki kuch munosabatlari kontekstida bolaning sogʻligʻi, omon qolishi, rivojlanishi yoki qadr-qimmatiga haqiqiy yoki potensial zarar yetkazishga olib keladigan jismoniy va/yoki hissiy, jinsiy zoʻravonlik, loqaydlik yoki beparvo munosabat yoki tijorat yoxud boshqa ekspluatatsiyaning barcha shakllari” deb taʼriflaydi. JSSTga koʻra, shuningdek, “bolalarga nisbatan zoʻravonlik 18 yoshgacha boʻlgan shaxslarga nisbatan ularning ota-onalari yoki boshqa gʻamxoʻrlik qiluvchilar, tengdoshlar, ishqiy sheriklar yoki notanish shaxslar tomonidan sodir etilgan zoʻravonlikning barcha shakllarini oʻz ichiga oladi”.
Amerika Qoʻshma Shtatlarida Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC) bolalarga nisbatan yomon munosabatda boʻlish atamasini har ikkala komissiya (zoʻravonlik) harakatlariga nisbatan qoʻllaydi, ular orasida “bolaga zarar, potensial zarar yoki zarar yetkazish tahdidiga olib keladigan soʻzlar yoki ochiq harakatlar” va harakatsizlik (beparvolik), yaʼni “bolaning asosiy jismoniy, hissiy yoki taʼlim ehtiyojlarini taʼminlamaslik yoki bolani zarar yoki mumkin boʻlgan zarardan himoya qilmaslik” kabilar bor. Amerika Qoʻshma Shtatlarining Bolalarga nisbatan zoʻravonlikning oldini olish va davolash toʻgʻrisidagi federal qonuni bolalarga nisbatan zoʻravonlik va eʼtiborsizlikni kamida “ota-ona yoki vasiyning oʻlimga, jiddiy jismoniy yoki ruhiy shikastlanishga, jinsiy zoʻravonlik yoki ekspluatatsiyaga olib keladigan yaqinda sodir boʻlgan har qanday harakati yoki harakatsizligi” yoki “jiddiy zarar yetkazish xavfini tugʻdiradigan harakat yoki harakatsizlik” deya taʼriflaydi. 2006-yil holatiga koʻra, Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti bolalarga nisbatan yomon zoʻravonlik holatlarini toʻrt guruhga ajratdi: jismoniy zoʻravonlik; jinsiy zoʻravonlik; hissiy (yoki psixologik) zoʻravonlik; va eʼtiborsizlik.