İlham Mazanlı
Yüklə 3,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İlham A.Mazanlı_________________________________________________________
- KİV millətlərarası və dövlətlərarası münasibətlərin təkmilləşdirilməsi faktoru kimi
- “Molla Nəsrəddin”
İlham A.Mazanlı_________________________________________________________ 179
II FƏSİL Beynəlxalq həyat mövzusunun Azərbaycan KİV-ində işıqlandırılması təcrübəsindən: tarixi ekskurs Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq birmənalı şəkildə demək mümkündür ki, bu mövzu jurnalistikada milli paritetlərlə və ölkənin milli təhlükəsizliyi ilə vahid kontekstdə nəzərdən keçirilir. Bu paritetlər isə tarixin müəyyən dövrlərində beynəlxalq münasibətlər, dövlətlərarası əlaqələr kimi anlayışlarla sıx bağlı olur, dünyada və regionda gedən geosiyasi proseslərdən asılı olur. Onların işıqlandırılması isə dövrün səciyyəvi xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq KİV materiallarının məz- mununa və yaradıcılıq amillərinə müəyyən korrektələr edir. Azərbaycan jurnalistikasında bu problemin tarixi köklərinin öyrənilməsini və mətbuatda izlənilməsini beş dövrə bölmək olar:
I dövr – 1875-1918-ci illər. II dövr – 1918-1920-ci illər. III dövr – 1920-1985-ci illər. IV dövr – 1985-1991-ci illər. V dövr – 1991- ci ildən bu günə qədər olan dövr.
KİV millətlərarası və dövlətlərarası münasibətlərin təkmilləşdirilməsi faktoru kimi 180
Birinci dövr milli mətbuatın yaranmasından (“Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması - 1875-ci il) Oktyabr inqilabınadək (1918-ci il, bəzi mənbələrdə çevriliş adlandırılır) olan müddəti əhatə edir. Bu dövrdə çar Rusiyasının tərkibində olan Azərbaycanda “Əkinçi” (1875- 1877), “Ziya” (“Ziyayi Qafqaziyyə”) (1879-1884), “Kaspi” (1881-1919), “Şərqi-rus” (1903-1905), “Açıq söz” (1915- 1918), “Kəşkül” (1883-1891), “Həyat” (1906-1907), “Molla
Nəsrəddin” (1906-1931), “Babayi-Əmir” (1915-1916),
“İrşad” (1906-1908), “Həqiqət” (1909-1910), “Tərəqqi” (1908-1909), “Füyuzat” (1906-1907), “Tazə həyat” (1907- 1908),
“Tuti” (1914-1917), “Zənbur” (1909-1910) kimi qəzet və jurnallar çap olunurdu.
Bu mətbu nəşrlər milli oyanış və özünüdərk proseslərində mühüm rol oynamışlar. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Qafqaz bir sıra Avropa ölkələrinin maraq dairəsinə daxil olsa da, regionda gedən siyasi proseslərdə əsasən iki dövlət – Rusiya və İran dominantlıq edirdi. Bu da onların coğrafi parametrləri ilə bağlı idi və ənənəvi geosiyasətin şərtləri ilə izah olunurdu. 1828-ci ildə bağlanılmış Türkmənçay müqaviləsinə əsasən, Azərbaycanın iki hissəyə bölünməsi başa çatdırılmış, Şimali Azərbaycan Rusiyanın, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibinə qatılmışdı. Müstəmləkə siyasəti ölkənin həyatının bütün istiqamətlərində olduğu kimi, milli mətbuatın yaranması və fəaliyyəti sahəsində də özünün qara izlərini buraxırdı. Həm informasiya qıtlığı, həm də çar rejiminin tətbiq etdiyi ciddi senzura milli mətbuatda siyasət, İlham A.Mazanlı_________________________________________________________ 181
beynəlxalq münasibətlər və s. məsələlərin müstəqil şəkildə işlənilməsinə və işıqlandırılmasına imkan vermirdi. Azərbaycanın ilk mətbu orqanı olan “Əkinçi” qəzetinə də (22 iyul 1875-ci il) siyasi mövzuya toxunmaq qadağan edilmişdi. Milli qəzetlər, ən yaxşı halda, yalnız Rusiya qəzetlərində verilmiş məqalələrin surətini çap edə bilərdilər. Həsən bəy Zərdabi “Rusiyada əvvəlinci türk 105
ki, siyasi xəbərləri qeyri qəzetlərdən çap eləsin. Amma onların birisini də çap etməyə qoymadılar. ...Senzordan təvəqqe elədim ki, özü qeyri qəzetlərində siyasi xəbərləri də göstərsin ki, hansıları çap eləmək mümkündür. Ona da razı olmayıb, izin verdi ki, dövlət tərəfindən hər gündə gələn telləri çap edim. ...onlardan seçib lazım olan qədərini də basdırmağa qoymadılar. Xülasə, siyasi xəbərləri basmaq mümkün olmadı. Jandarma ... hər gün məndən və “Əkinci”dən adsız donoslar göndərdilər. Jandarma tərə- findən mənim üstümə qarovulçular qoyuldu. Onların birisi mənim rus qulluqçumun qardaşı adına gecələr mənzilimin içində yatırdı. Birisi də küçə qapısında durub mən hər tərəfə gedəndə məni aparıb-gətirirdi. O vaxt mən hər gecə kluba gedib bilyard oynayırdım və jandarma polkovniki də bəzi vaxtlar mənim ilə oynayırdı. Onunla belə həftədə bir neçə dəfə o polkovnik məni aparıb məndən cavab istəyirdi ki,
105
Azərbaycan KİV millətlərarası və dövlətlərarası münasibətlərin təkmilləşdirilməsi faktoru kimi 182
doğrudurmu filan günü axşam filankəslərin yanına gedib, filan sözü demisən?” 106
XX əsrin əvvəllərində əhalinin maarifləndirilməsini özünün ümdə vəzifəsi hesab edən onlarla qəzet və jurnal nəşr olunurdu. Onların arasında demokratik mətbuatın ilk nümunəsi və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin naşirliyi ilə çap olunan ilk satirik “Molla Nəsrəddin” jurnalı Şərqdə cərəyan edən mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərə, Qərb ölkələrinin bu proseslərdə iştirakına və münasibətinə aid daha cəsarətli materiallar dərc edirdi. Bu dövrdə regionda gedən siyasi prosesləri nəzarətdə saxlamaq və burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün bir sıra güclü dövlətlər bu ərazidəki ölkələri özlərinin nüfuz dairələrinə bölmüşdülər. Jurnal müəyyən forma və rubrika- lardan istifadə edərək lakonik şəkildə Almaniyanın da bölgədə özünə istinadgah axtardığını diqqətə çatdırır. Jurnalın 1906-cı il 4-cü sayında “Molla Nəsrəddin”in gecə teleqramları” rubrikası altında “Berlin, 19 aprel- Germaniya dövləti islamlar ilə siğə qardaş oldu. Siğeyi-üxuvvət Qüdsi Xəlildə oxunacaqdır” 107
, həmin ilin 36-cı sayında isə “Teleqraf xəbərləri” rubrikasında “İstanbul - İran səfiri iranlıların qəbristan yerini almanlara altmış manata
106 “Həyat” qəzeti, 28 dekabr 1905-ci il, № 129, 3 yanvar 1906-cı il, № 2. Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası. I cild, Bakı. 2010, səh.40. 107
«Molla Nəsrəddin» 12 cilddə, I cild-Bakı: Elm, 1988, səh.43. Yüklə 3,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|