Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy va Muhammad ibn Ali Hakim at-Termiziydir

Imom al-Buxoriy ko'pincha chalkashlik va fitna qurboni bo'lgan. Shu sababdan, xususan, iymon (iymon) yaratilmagan, deb da’vo qilgani uchun to‘rt marta Buxorodan badarg‘a qilingan. Surgunda u 870 yilda 60 yoshida vafot etdi.
Yana bir ko‘zga ko‘ringan hadis to‘plovchi va saqlovchi Abu Iso Muhammad at-Termiziydir . al-Hakim at-Termiziy nomi bilan mashhur . U taxminan 755 yilda tug'ilgan. Termizda sakkiz yoshidan diniy ilmlar bilan qunt bilan shug‘ullanib, yigirma sakkiz yoshida to‘liqroq bilim olish maqsadida Makka va boshqa ko‘plab Sharq shaharlariga boradi. Hajdan qaytgan at-Termiziy Markaziy Osiyo tasavvufining eng yirik namoyandasi, saksonga yaqin asar muallifiga aylandi. Ilmining chuqurligi va dunyoqarashining kengligi uchun u al-Hakim (dono) laqabini oldi.
Termiziy tuzgan hadis kitobi islom olamidagi eng nufuzlilaridan biri hisoblanadi . Qolaversa, hadislarni sharhlovchi sifatida at-Termiziyning xizmatlari ham kattadir. Insonning bu hayratlanarli bilimdonligi haqidagi bir qancha asarlar ham hadislarni sharhlashga bag‘ishlangan. At-Termiziy o‘z asarlarida urf-odatlar, marosimlar, urf-odatlar, marosimlarning mohiyatini xalq tomonidan tushuntirib beradi.
At -Termiziy o‘zining “Ilal ash-shariat”, “Xatm al-avliyo” kabi ma’ruza va asarlarida musulmon urf-odatlarining mazmuni, “Allohga muhabbat”, tasavvuf toifalari, “muhr” haqida so‘z yuritgan. avliyolarning” muhri bilan birga mavjud. Darhaqiqat, at- Termiz avliyolarning (avliyolarning) “huquqlari”ni payg‘ambarlar bilan tenglashtirib , huquqshunoslar (faqihlar) va hokimiyat vakillarining noroziligiga sabab bo‘ldi. Natijada, ta'qiblardan qochib, at-Termiziy Balxga, so'ngra Nishopurga ko'chib o'tishga majbur bo'ladi va u erda ko'plab tarafdorlar orttirdi. Ko‘p o‘tmay, siyosiy vaziyat o‘zgargani sababli at-Termiziy Termizga qaytib, u yerda vafot etdi. Aytish joizki, at-Termiziyning taqdirini uning rafiqasi o'ynagan va u ham uning fikrlari bilan o'rtoqlashgan.
At-Termiziy Imom al-Buxoriy va o‘z davrining boshqa ko‘zga ko‘ringan ilohiyot olimlari bilan ham tanish bo‘lgan , bir necha bor ilohiyotning turli masalalari bo‘yicha ilmiy munozaralarda qatnashgan. Bu davrda ma'naviy sohada yangi nomlar paydo bo'ladi. Xullas, Abu Bakr ash-Shoshiy (903-976) Qurʼon, hadis, shariat, tilshunoslik, mantiq ilmlarini chuqur oʻrganib, ixtisoslashgan va ular boʻyicha original asarlar yaratgan. Ash-Shoshiy o‘zining “Qozi odob-axloqi” asarida odil sudlov, davlat xizmatchilarining xolisligi va Alloh taoloning barcha sub’ektlari masalalariga katta o‘rin beradi. Uning “Munozara etikasi” va “Dialektika go‘zalligi” asarlari ham ma’lum. Toshkentda uzoq vaqt o‘ta hurmatli din arbobi vazifasini bajargan. Ash-Shoshimusulmon olamida tan olingan imomlardan biri edi.
Islom monolit din emas. U bir qator heterojen oqim va harakatlarga ega. Eng keng tarqalgani, ta'kidlaganimizdek, so'fiylik edi.
Oʻrta Osiyoga soʻfiylik 11-asrning ikkinchi yarmida kirib kelgan. Uning asoschisi Yusuf Hamadoniy edi . Uning shogirdlari Abduxoliq G‘ijduvoniy va Ahmad Yassaviylar Turkistonda tasavvufning ikki yo‘nalishiga asos solganlar.
Tarix termizlik yana bir ilohiyot olimini biladi, uning ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali at-Termiziy (824-892).
At-Termiziy oʻz asarlarida ruh, uning holatlari va harakatlari masalalariga toʻxtalib oʻtgan. U oʻz-oʻzini takomillashtirish va nafsni (instinktlarni) jilovlash yoʻllari, gunohlardan poklanish sifatida azob chekish va boshqalar haqidagi taʼlimotlarni ishlab chiqdi, bu esa keyingi soʻfiylik psixologiyasiga katta taʼsir koʻrsatdi. At-Termiziy avliyolar (avliyolar) haqidagi so‘fiylik g‘oyalarini birinchilardan bo‘lib nazariy asoslab bergan.