İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

74 
 
monitorinq proqramında müxtəlif yanaşma tərzləri tətbiq oluna 
bilər.Məsələn,alimlərin fikrinə görə bu və ya digər ekosistemin vəziyyətinin yaxşı 
indiqatoru olan bir neçə əsas (açar) növlər qrupuna (məsələn,balıqlar və ya 
kəpənəklər) fokslanmış panbiotik taksonomik inventarlaşdırma 
(ABTİ);müəyyən ərazidə məskunlaşmış bütün növlərin təsvirinə əsaslanmış 
(orientirovannaya) biomüxtəlifliyin pantaksonomik  inventarlaşdırılması 
(ATBİ);ərazinin bioloji sərvətləri haqqında operativ məlumatlar verən seçilmiş 
növlərin siyahısına əsaslanan biomüxtəlifliyin vəziyyətinin cəld (tez) 
qiymətləndirilməsi (RBA). 
    Qeyd olunanlar monitorinq proqramlarına dair bir neçə nümunə idi.İşdə real 
istifadə olunacaq yanaşma tərzi monitorinq proqramının məqsədi və əldə olan 
potensial resurslarla müəyyənləşdirilməlidir. 
    Biomüxtəlifliyin yerli,regional,milli və qlobal səviyyədə monitorinqi sistemli 
ekoloji infrastruktur,iqtisadi dəstək və insan resursları tələb edir.Bundan 
başqa,biomüxtəliflik Konvensiyasının iştirakçı ölkələri təbii sərvətlərin saxlanması 
və dayanıqlı istifadəsi məqsədilə biomüxtəlifliyin öyrənilməsini və monitorinqini 
həyata keçirməlidirlər.Lakin,bu günə qədər hətta iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş, 
ən zəngin ölkələr belə bu vəzifənin çətinliyi və adekvat monitorinq proqramlarının 
yoxluğu səbəbindən öz ərazilərinin biotu haqqında tam təsəvvürə malik deyillər. 
 
                                           Niyə növlər məhv olur? 
 
    Kütləvi informasiya vasitələrindən hər güm «Yerdə hər gün bir heyvan növü və 
hər həftə bir bitki növü məhv olur» kimi kədərli statistikaya rəast gəlirik.Bəs,bu 
niyə baş verir? Yəqin ki,hər birimiz  bilirik ki,insanın intensiv təsərrüfat 
fəaliyyəti,ətraf mühitin çirklənməsi,meşələrin qırılması,bataqlıqların qurudulması 
və s. planetimizin canlı aləminə heç də yaxşı təsir göstərmir.Lakin,növlər bütün 
zamanlarda və hətta insanın təbiətə təsirinin əhəmiyyətli dərəsədə olmadığı 
dövrlərdə belə, məhv olmuşlar. 
    Daşlaşmış bitki və heyvan qalıqlarının tədqiqi növlərin  daha irimiqyaslı yox 
olmalarının mənzərəsini daha aydın təsəvvür etməyə imkan verir.Dünyada bir çox 
alimlərinin bu sahədə apardıqları tədqiqatlarla tanış olduqda,istər istəməz  bir sıra 
suallar ortaya çıxır:Bəlkə növlərin qırılmasının əsas günahkarı insan deyil? Bəlkə, 
insanlar yalnız bu prosesi sürətləndirir? Nəyə görə «mükəmməl və uyğunlaşmış» 
növlər birdən-birə öz mövqelərini başqalarına təslim edir?   
    1859-cu ildə ingilis alimi Ç.Darvinin  təkcə həmin dövrün deyil,həm də sonrakı 
nəsillərin dünya görüşünü  alt-üst edən«Təbii seçmə yolu ilə növlərin mənşəyi» 
adlı kitabı işıq üzü gördü.Darvinin davamçıları kitabın müvəffəqiyyətini belə izah 
edirdilər ki, «Darvin bütün canlı aləmin müxtəlifliklərinin necə yaranmasının ən 

---

75 
 
inandırıcı izahını verdi».Lakin,hələ o dövr tənqidçilərində Darvinin ssenarisinin 
doğruluğuna şübhə yaradan suallar meydana çıxırdı.Əsas problem ondan ibarət idi 
ki,elmə bir növün digər növə çevrilməsi faktı məlum deyildi və belə faktı Darvin 
də  təqdim etmirdi.Darvinizmin tənqidçilərindən biri,Paris elmlər akademiyasının 
Daimi katibi P.Flurans (1864) qeyd edirdi: «Darvin növlərin mənşəyi haqqında 
kitab yazıb,ancaq bu kitabda məhz növlərin mənşəyi yoxdur» (V.İ.Nazarov,2005) 
Bir növün digər növə çevrilməsi faktı ilə heç kəs rastlaşmasa da,əks proses,yəni 
növlərin məhv olması daim göz önündə baş vermişdir.Ona görə də,növlərin yox 
olması heç kəsdə şübhə doğurmur. Ona görə də,ilk növbədə məhz bu fenomeni 
izah etmək lazımdır.Hansı səbəbdən son dərəcə mükəmməl quruluşalu və təkmil 
funksiyalı növlər birdən-birə yox olmağa başlayır və ya onların sayı kəskin azalır? 
Bu suala bir çox alimlər cavab tapmağa çalışsa da,heç kim qənaətbəxş cavab 
tapmamışdır.Lakin,Darvinin nəzəriyyəsi təkcə növlərin mənşəyini deyil,eyni 
zamanda onların məhv olmasını da izah edirdi.Darvinin təbirincə,bu iki təzahür 
qarşılıqlı əlaqəlidir və bu proseslər bir-birini doğurur.Məhvolma barədə Darvin 
yazırdı:»Təbii seçmə nəzəriyyəsi o qənaətə əsaslanır ki,hər bir yeni növ rəqabətə 
girdiyi  növ üzərindəki müəyyən üstünlükləri sayəsində yaranır və saxlanılır; 
bundan da,daha əlverişsiz formanın qaçılmaz məhvi labüddür. Adətən oxşar 
formalar arasında rəqabət daha kəskin olur.Ona görə də,hər hansı növün 
yaxşılaşdırılmış nəsil əcdad növün məhvinə səbəb olur....Lakin,elə hallar da olur 
ki,hər-hansı bir qrupa aid olan yeni növ başqa  bir qrupa aid olan növün yerini tutur 
və bununla da onun məhvini şərtləndirir.Əgər,belə müvəffəqiyyətli gəlmədən 
çoxlu yaxın formalar ayrılarsa,onda digər çoxlu formalar öz yerlərini onlara 
verməıidirlər.Biz heç bir vəcləı məhvolma faktlarına təəccüblənməməliyik....Üzvi 
aləm tarixində əvəzsiz rol oynamış növün və ya növlər qrupunun məhv olması 
təxminən təbii seçmə prinsipinin qaçılmaz nəticəsidir »( Ç.Darvin,1991).O dövrdə 
belə izah böyük canlanma ilə qəbul olundu və əksər alimlər tərəfindən dəstəkləndi. 
Hətta,bu gün də Darvinin bəzi davamçıları növlərin məhvini məhz,rəqabətli 
sıxışdırılma ilə izah edirlər.Lakin,tənqidçilər dərhal diqqət yetirdilər ki,bu 
nəzəriyyə həqiqətən növlərin məhv olduğu müxtəlif  tarixi dövrlərdəki şəraitilə heç 
cür uzlaşmır.N.Y.Danilevskiy özünün «Darvinizm:Tənqidi tədqiqat» adlı əsərində 
Steller dəniz inəklərinin (Hydrodamalis gigas)yox olması misalını nəzərdən 
keçirir.Bu heyvan ilk dəfə VIII əsrdə Q.Steller tərəfindən Komandor adalarına 
(Kamçatka) ekspedisiya zamanı aşkarlanmış və təsvir olunmuşdur. Məlumdur ki, 
bu növ 17768-ci ildə Yer üzündən tamamilə silinmişdir.Bu zaman dəniz inəkləri 
özlərindən sonra heç bir növ müxtəlifliyi qoyub getməmişdir. Lakin,Darvinin  
məntiqinə görə dəniz inəklərinin yerində onları sıxışdıran yeni növ qalmalı 
idi.Dəniz inəklərinin əvəzinə zəngin dəniz «оtlaqları» heç bir növ tərəfindən 
tutulmadı və bu günə qədər də tutulmayıb.Bəs ,onda dəniz inəklərinin yox 

---