İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

111 
 
artım  üçün  100  il  (  1850-ci  ildə  1.25mlrd.;  1950-ci  ildə  2,5  mlrd.  adam)  kifayət 
etmişdir.Bu  sistemdə  Dünya  əhalisinin  doqquzuncu  ikiqat  artımı  isə  1987-ci  ildə 
başa  çatmışdır  və  buna  cəmi  37  il  lazım  olmuşdur.Deməli,Dünya    əhalisinin 
sayının  3mlrd.-a  çatmasına  1  mln.  Il  (1960-cı  ildə)  tələb  olunmuşdursa,bu  sayı 
ikiqat artırmaq üçün,yəni,6 mlrd.-a  çatmaq üçün 30 il vaxt kifayət etmişdir.Dünya 
əhalisinin sayı hər gün 250 min,hər həftə 1mln.750min,hər ay 7,5mln. və il ərzində 
90mln.  nəfər  artır.Hazırda,Dünya  əhalisinin  sayı  6mlrd.  nəfəri  ötmüşdür.Bu  isə 
demoqrafik  “partlayış”  haqqında  danışmağa  əsas  verir.Yer  kürəsi  əhalisinin 
demoqrafik  hədd  hesab  edilən  6mlrd.-ı  keçməsi  hətta  peşəkar  demoqraflar  üçün 
təsəvvüredilməz  olmuşdur.Belə  ki,XX  əsrin  ortalarında  əhalinin  sayının  artımı 
haqqında  verilən  proqnozlardan  heç  biri  dəqiq  olmamışdır.Yəni  əhalinin  sayının 
real  artımı  verilən  bütün  proqnozlardan  yüksək  olmuşdur.Bu  faktın  sübutu 
kimi,aşağıdakı əyrilərə nəzər salmaq kifayətdir (Şək.1.1.) 
 
 
 
 
                                                                                                                                   
                  
 
 
 
 
 
 
 
 
   Bir vaxtlar,Ş.Furye hesab edirdi ki,5mlrd. insan yer kürəsinin ekoloji tutumunun 
son həddidir.Lakin,son yüzillikdə insanın sayı beş dəfə artmaqla bərabər,məhsuldar 
qüvvələrin energetik potensialı 1000 dəfə,biosferə olan antropogen yüklənmələrin 
səviyyəsi  isə  10  dəfələrlə  artmışdır.  Bu  fikirlər  “Roma”  klubunun  yaradıcısı 
A.Peççiyə aiddir. 
    Məşhur amerika mütəxəssisi C.Forresterin fikrinə görə isə: “İnsanlığın qızıl əsri 
arxada qalmışdır.İnsanlığın qarşısında yalnız iki yol qalmışdır-ya rifahımızın 
sonrakı yüksəlişi ümidindən vaz keçməli,ya da bizi ekoloji fəlakət gözləyir.” 
    İlk dəfə olaraq D.Medouzun “Artımın həddi” adlı məşhur əsərində əsaslı şəkildə  
göstərilmişdir  ki,inkişafın  hazırki  ənənəsi  davam  edərsə,artıq  XXI  əsrdə  Yer 
kürəsinin ekoloji tutumu tükənəcəkdir. 
3 
6 
5 
4 
  
1900   1910    1920    1930     1940   1950   1960   1970    1980  1990   2000   İl  
7
6
5
4
3
2
1 
Ə
HA
L
İN
İN
  S
A
Y
I  
(M
lrd
.n
əf
ərl 
ə)
 
  Şək.1.1.
Yer kürəsi əhalisinin artım dinamikası(proqnozlar)
 
               
 
1-Dünya əhalisinin sayının real artımı;
 
2-Ş.Rişenin
   
 
                   
1893-cü il proqnozu;
 
3- R.Pirlin 1939-cu il proqnozu;                                                                                                                                                                                                     
 
                   4-U.Notesteynin 1945-ci il proqnozu;
 
5-BMT-nin                                                                                                                                                                                         
 
                   
1951-ci il proqnozu;
6-BMT-nin 1966-cı il proqnozu: 
 
2 
1 

---

112 
 
    BMT-nin  verdiyi  məlumata  əsasən  əhali  artımının  əsas  hissəsi  inkişaf  etməkdə 
olan  dövlətlərin  payına  düşür.Yer  kürəsində  əhalinin  sıxlığa  görə  paylanması 
qeyri-bərabərdir ki, bunun da əsas səbəbi əhalinin şəhərlərdə toplanmasıdır.İnkişaf 
etməkdə olan ölkələrdə əhalinin sayının sürətli artımı ekoloji və sosial problemləri 
daha  da  kəskinləşdirmişdir.Bu  ölkələrin  əhalisi  planet  əhalisinin  75%-ə  qədərini 
təşkil  etməsinə  baxmayaraq,ümumdünya  məhsullarının  üçdən  birini  istehlak  edir 
və bir nəfərə düşən istehlak payları arasındakı fərq artmaqda davam edir. 
    Populyar  amerika  nəşrlərindən  biri  belə  bir  hesablama  aparmışdır:Əgər  Yerin 
bütün  əhalisinin  ölçülərini  100  nəfər  əhalisi  olan  bir  kənd  qədər”sıxışdırıb”  və 
insanlığın bütün mövcud nisbətlərini əvvəlki kimi saxlamaq mümkün olsa idi,belə 
bir mənzərə alınardı: 
-bu kəndə 57 asiyalı, 21 avropalı,8 afrikalı və 14 nəfər Şimali,Mərkəzi və Cənubi 
Amerikanın nümayəndəsi yaşayardı; 
-100 nəfərdən 70 nəfəri “rənglilər” olardı; 
-bütün sərvətlərin 50%-i 6 nəfər ABŞ vətəndaşlarının əlində toplanardı; 
-80 nəfər yaşayış üçün yararsız mənzillərdə yerləşərdi; 
-50 nəfər yarıac olardı; 
-70 nəfər tamamilə savadsız olardı; 
-yalnız bir nəfərin universitet təhsili olardı. 
    İqtisadi  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  əhali  artımının  aşağı  olmasını  qlobal 
miqyasda müsbət hal hesab etmək olar.Lakin bu da arzuolunmaz nəticələrə səbəb 
ola  bilər.Bu  ölkələrdə  tədricən  cəmiyyətin  yaş  sturukturu  dəyişir.Uşaqların  və 
gəclərin  sayı  azalır,yaşlıların  sayı  isə  artır.Təqaüdçülərin  sayının  hədsiz  artması 
iqtisadiyyat  üçün  böyük  yükə  çevrilir.Yaxın  keçmişə  dədər  gənc  nəslin  sayı  yaşlı 
nəslin sayından çox olurdu.Gənclər qocaların qayğısına qalırdılar və təqaüdçülərin 
saxlanması  üçün ağırlıq tam olaraq sosial-təminat sisteminin üzərinə düçmürdü.  
    Əhalinin  qocalması  daha  bir  problem  də  doğurur.Yaşlı  nəsildə  dinamikanın  az 
olması gənc nəsillə ictimai-mədəni məsələlərdə də fikir ayrılığına gətirib çıxarır və 
nəticədə cəmiyyət daha konservativ olur.  
Növlərin  fərdlərinin  sayının  artım  sürətinin  həndəsi  silsilə  üzrə  baş  verməsi 
haqqında Maltus nəzəriyyəsini biloji bir növ kimi insana da şamil etmək olar.Bu 
nöqteyi-nəzərdən  “maltusçuluq”  ciddi  bir  elmi  təlimdir.Lakin,  bu  nəzəriyyənin 
Maltus tərəfindən antihumanist traktovkası  mənfi  münasibət  doğurur.Maltus qeyd 
edir  ki,  “....biz    ardıcıl  olaraq  təbiətin  ölüm  törədən  təsirlərinə  yardım 
göstərməliyik.Kasıblar  arasında  təmizliyə  rəayət  olunmasını  deyil,bunun  əksini 
təbliğ  etməliyik.Taun  epidemiyasının  təkrarına  şərait  yaratmalıyıq.Ölümcül 
xəstələrin müalicəsi üçün dərman yaradanları məhkum etməliyik.......və s.” 
    Müasir  cəmiyyətdə  doğumları  məhdudlaşdırmaq  üçün  Maltusun  antihumanist 
təkliflərini  deyil,tam  humanist,sivil  vasitələr  və  tədbirlər  həyata  keçirmək 

---