İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

105 
 
ildən bəri 150-dən çox vəhşi heyvanların və quşların nəsli tamamilə kəsilmişdir. 
Respublikamızın “Qırmızı kitab”ının tərtib olunması üçün 1977-ci ildə qərar 
verilmişdir. Kitab 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. Bitki və heyvanların “Qırmızı 
kitab”a düşməsi onların sayının azalmasının qarşısını xeyli almışdır. 
Respublikamızın “Təbiət gözəli” olan ceyranların sayı indi artaraq 8 min başa 
çatmışdır. Adı “Qırmızı kitab”a düşən bir çox bitki və heyvanlar isə ciddi surətdə 
qorunur. Dünyada 20 minə kimi bitki növünün yığılması qadağan olunmuşdur. 600 
heyvan növünün qırılmaq təhlükəsi var. 
                                     Qırmızı kitaba düşmüş bitkilər 
Hirkan şümşadı                       Dəmirağac                   Şabalıdyarpaq palıd 
Hirkan ənciri                           Hirkan armudu            Xəzər lələyi 
İkək akasiyası                         Qafqaz xurması            Ürəkyarpaqlı qızılağac 
Budaqlı danaya                       Hirkan bigəvəri            Eldar şamı 
Qafqaz rododendron               Çoban sarmaşığı           Laqodex acıçiçəyi 
Təmiz kladoxeta                     Qaraçöhrə                     Şərg çinarı 
Qafqaz xədicəgülü                  Məxməri gərməşov       Naxçıvan gəvəni 
Araz palıdı                              Xəzər zəfəranı               Su zanbağı 
Qafqaz dəmirağacı 
                                  Qırmızı kitaba düşmüş heyvanlar 
Talış qırqovulu                       Hirkan arıquşu               Qara leylək 
Qıvrımlələk qutan                  Mərmər cürə                   Ağquyruq Dəniz qartalı 
Məzar qartalı                          Berkut                             Laçın 
Turac                                      Forel balığı                     Təkə 
Köpgər (qaranaca)                  Muflon                            Qafqaz tetrası 
Qafqaz uları                          Bəbir                                 Çöl qartalı 
Ardıc ağıriyli                        Şahin                                 Toğlugötürən 
Çəhrayı qutan                       Bəzgək                               Dovdaq 
Sultan toyuğu                       Ərsindimdik                      Qızılqaz 
Qırmızıdöş qaz                     Fısıldayan qu                     Kiçik qu 
Ceyran                                  Çökəkburun cüllüt             Ağquyruq çökəkburun 
Çöl haçaquyruq cüllütü        Turan pələngi                     Göl pişiyi 
Ön Asiya bəbiri                    Zaqafqaziya dağ qoyunu    Zaqafqaziya bezoar keçisi 
Zaqafqaziya qonur ayısı       Zolaqlı kaftar                      Vaşaq 
Manul pişiyi                         Adi uzunqanad                    Cənub nalburnu 
Enliqulaq bükükdodaq         Sarıqlı safsar                       Suriya sarımsaq qurbağası 
Adi triton                              Daraqlı triton                      Adi (boz) quru qurbağası 
Kiçik Asiya gürzəsi              Eskilon ilan                        Zaqafqaziya təlxəsi 
Aralıq dənizi tısbağası          Xarabalıq kələzi                 Qızılı mabuya 
Zolaqlı çılpaqgöz                 Ox-ilan                                Zaqafqaziya takır girdəbaşı 

---

106 
 
Ağ durna                              Baloban                               Toğlugötürən 
Şahin                                    Cek                                      Çay qaraquşu 
İlanyeyən                             Xəzər uları                           Tetraçalan 
Türküstan tüviki                  Qaraqarın bağrıqara             Ağboğaz bülbül 
Səhra qar quşu                     Dağ keçisi                             İncədimdik kronşnep  
 
 
                        Azərbaycan RespublikasınınDövlət qoruqları 
    Dövlət Təbiət Qoruqları - səciyyəvi və nadir təbiət komplekslərini və 
obyektlərini təbii vəziyyətdə qoruyub saxlamaq, təbiət proseslərinin və 
hadisələrinin gedişini öyrənmək məqsədi ilə yaradılan təbiəti mühafizə və elmi 
tədqiqat idarələri statusuna malik ərazilərdir. Dövlət Təbiət qoruqlarının 
torpaqlarından, habelə onun hüdudlarında olan sulardan, bitki və heyvanlar 
aləmindən təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə edilməsi qadağandır.  
    Göy-Göl dövlət təbiət qoruğu - 1925-ci ildə Azərbaycanda yaranan ilk 
qoruqlardan biridir. Qoruq statusu bir neçə dəfə ləğv edilmiş və 1965-ci ildə 
yenidən yaradılmışdır. Qoruğun yaranmasında əsas məqsəd Kiçik Qafqaz 
silsiləsinin şimal ətəklərinin subalp qurşaqlarında təbiət komplekslərinin qorunub 
saxlanılmasıdır. Ümumi sahəsi 6739 hektar olan qoruğun əsas hissəsi meşə örtüklü 
ərazidir. Qoruğun heyvanlar aləmi müxtəlif heyvan və quş növləri ilə zəngindir. 
Heyvanlardan - nəcib Qafqaz maralı, qonurayı, cüyür, vaşaq, quşlardan 
toğlugötürən, qara quzğun, dağ kəkliyi, Xəzər iları və s. göstərmək olar. Su 
hövzələrində forel balığı vardır. 420-dən artıq bitki növləri vardır, onlardan 20-si 
endemikdir.  
    Qızılağac dövlət təbiət qoruğu - 1929-cu ildə Xəzər dənizi (gölü) sahilinin 
cənub-qərbində 88,4 min hektar ərazidə köçəri, su, bataqlıq və çöl quşlarının 
qışlaması, artırılması və qorunması məqsədilə yaradılmışdır. Qoruq YUNESKO-
nun "Əsasən su quşlarının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyətli olan Sulu-
bataqlıq yerlər haqqında" Ramsar Konvensiyasın Siyahısına daxil edilmişdir. 
Respublikanın "Qırmızı kitabı"na düşən quşların əksər növləri qoruqda və sərhəd 
ərazildərdə müşahidə olunur. Burada 248 növ quşlara rast gəlmək olar. Qoruqda 
çöl donuzu, canavar, qamış pişiyi, porsuq, su samuru, tülkü və s. məməlilər 
məskunlaşmışdır. Qoruğun su hövzəsində 54 növ balıq vardır  
    Zaqatala dövlət təbiət qoruğu - Qoruq Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub 
ətəklərinin orta hissəsində Zaqatala və Balakən rayonlarının ərazisində 1929-cu 
ildə 25,2 hektar ərazidə yaradılmışdır. Qoruğun ərazisi dəfələrlə dəyişmiş və 
hazırda 23,8 min hektardır. Qoruğun yaranmasının əsas məqsədi Böyük Qafqazın 
cənub yamaclarının subalp bitkilərinin, alp və nival qurşaqlarının təbiət 
komplekslərinin qorunmasıdır. Qoruqda qədim növlərdən rododendron, fıstıq, 

---