102
bu növlər beş ildən sonra nəsli kəsilmə təhlükəsi olan kateqoriyalardan birinə aid
ediləcəkdir.
LR – Near Threatened(nt) (Nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olanlar)- mühafizə
altında olanlara aid edilməyən,lakin meyarlardan biri üzrə həssas növlərə yaxın
olan növlər aid edilir.
LR – Least Concern(lc) (Az qayğı tələb edənlər)-«mühafizə altında olan» və
«nəsli kəsilmə təhlükəsinə yaxın olanlar»-a aid edilməyən taksonlar bu
subkateqoriyaya aid edilir.
DD – Data Deficient (Haqqında kifayət qədər məlumat olmayanlar)-hər-hansı bir
kateqoriyaya aid edilməsi üçün haqqında kifayət qədər məlumat olmayan taksonlar
aid edilir.
NE – Not Evaluated (Qiymətləndirilməmişlər)-yeni təsnifatı aparılmamış
taksonlar aid edilir.
2007-ci ildə qəbul olunmuş bu təsnifata əsasən16 308 nəsli kəsilmə təhlükəli növ
qeyd edilmişdir.
Nəsli kəsilməkdə olan növlər-sayının az olması və ya hansısa ətraf mühit
amilinin təsiri ilə yox olmaq təhlükəsinə məruz qalan bioloji növlərdir.
Qırmızı kitabdakı məlumatlar dinamik xarakter daşıyır. Qırmızı kitab əhali üçün
informasiya mənbəyi olmaqla yanaşı həm də dövlət sənədidir. Bu kitaba daxil
edilmiş bitki və heyvanları qanunsuz ovlayanlar və tələf edənlər müvafiq icra
hakimiyyəti tərəfindən cəzalandırılır.
Qırmızı kitabdan başqa yüzlərlə bioloji növlərin ovlanması və ticarəti
ölkələrarası və beynəlxalq müqavilələrə əsasən, məhdud və ya tamam qadağan
edilmişdir. Bu müqavilələrin bir çoxuna Azərbaycan Respubilkası da qoşulmuşdur.
Beynəlxalq Qırmızı kitaba daxil edilmiş bitki və heyvanlar üzərində Beynəlxalq
ictimai təşkilatların rəhbərliyi altında monitorinq təşkil edilir və onun nəticələrinə
uyğun tədbirlər həyata keçirilir. Milli Qırmızı kitaba daxil edilən bioloji növlər
konkret dövlət tərəfindən nəzarət altına alınır və onların populyasiyasının optimal
sıxlığını bərpa etmək üçün tədbirlər həyata keçirilir.
Dünyanın əksər ölkələrində bu növlərin müdafiəsini təmin edən qanunlar
var.Məsələn,bu heyvanların ovlanmasının qadağan edilməsi,torpaqların
mənimsənilməsinin məhdudlaşdırılması,qoruq və yasaqların yaradılması və s.
Faktiki olaraq,nəsli kəsilmək təhlükəsinə məruz qalan növlərin çox az bir qismi
hüquqi müdafiə ilə təmin olunur.Nəsli kəsilən növlərin çoxu ictimaiyyət tərəfindən
heç bir qayğı görmədən məhv olur.Son 150 il ərzində nəsli kəsilən növlərin sayının
artması narahatlıq üçün əsas verir.Növlərin nəslinin kəsilməsinin cari sürəti Yer
tarixində əvvəlki dövrlərdə olan kütləvi məhvolmalardan 10...100 dəfə artıqdır.
Əgər,nəsil kəsilmənin bu tempi saxlanılarsa və ya sürətlənərsə,onda yaxın
onilliklərdə nəsli kəsilmiş növlərin sayı milyonlarla ola bilər.
103
Növlərin nəslinin kəsilməsi barədə narahatçılığa dörd əsas səbəb var:
-bioloji varlıq kimi növlərin yox olması;
-ekosistemlərin destabilizasiyası;
-digər növlərə təhlükə yaranması;
-əvəzolunmaz genetik materialın itirilməsi.
Növlərin nəslinin kəsilməsi həm təbii zənginliklərin azalması kimi,həm də,təbii
ətraf mühiti qoruyub saxlamağın insanların borcu olduğuna inananlar üçün mənəvi
problem kimi çox vacib bir amildlr.
Qida zəncirinin hər-hansı bir həlqəsi ekosistemdən yox olduqda destabilizasiya
daha aşkar görünür.Əksər hallarda bir novün nəsli kəsildikdə digər bir növün
populyasiyasının sayının dəyişməsi baş verir.Ola bilər ki,ekosistemin dəyişməsi
nəzərəçarpan və dönməz olsun.
Dördüncü səbəb,bəşəriyyət üçün daha həssas və ən vacib məsələdir.Hər bir növ
müxtəlifliyi öz DNT-sində nadir genetik material daşıyır və onlarda olan genetik
təlimata uyğun olaraq unikal kimyəvi birləşmələr istehsal edir.Məsələn,mərkəzi
Çin vadilərində artemizinin maddəsinin yeganə mənbəyi olan şirin qamış bitir.
Artemizinin isə,malyariya (qızdırma) xəstəliyinin müalicəsində 100% səmərəlidir
(Jonietz,2006).Əgər,bu bitki məhv olarsa,onda malyariya xəstəliyinə nəzarət də
zəifləyər.Növlərin nəslinin kəsilməsi ilə hələ kəşv olunmamış bir çox birləşmələr
də yox ola bilər.
Növlərin mühafizə statusu,həmin növün gələcəkdə öz mövcudluğunu davam
etdirməsinin dürüst indiqatorudur.Növə mühafizə statusu verilərkən çoxsaylı
amillər nəzərə alınır:növün mövcud nümayəndələrinin sayı və bu sayın dəyişmə
(azalma və ya artma) tendensiyası,artıb-törəmənin müvəffəqiyyət dərəcəsi,
ekosistemlərdə həmin növün fərdlərinin nörmal sayı ,harada yaçaması,məlum
təhlükəli amillər,növün nəslini davam etdirməsinə şərait yaradan amillər və s.
Nəsli kəsilməkdə olan növlər haqqında qanunların bəziləri də mübahisəlidir.
Mübahisə doğuran məsələlər isə bunlardır:Növün «Nəsli kəsilmə həddinə çatanlar»
siyahısına salınması üçün tətbiq olunan qiymətləndirmə meyarları;əgər növün
populyasiyası bərpa olunmuşdursa,onun «Nəsli kəsilmə həddinə çatanlar»
siyahısından çıxarılması üçün tətbiq olunan qiymətləndirmə meyarları;yeni
torpaqların mənimsənilməsinə hökumət səviyyəsində məhdudiyyətin qoyulmasına
ehtiyac olub-olmaması; torpağın fərdi mülkiyyətçilərinə kompensasiyanın
ödənilməsi lazımdırmı;mühafizə haqqında qanunlara mənqiqə uyğun istisnaların
edilməsi.
Bəzən,elə hallar olur ki,Qırmızı kitaba adı düşən növ kolleksionerlərin və
brakonyerlərin ən arzuolunan obyektinə çevrilirlər.Növ Qırmızı kitaba salınarkən
yaranan digər effekt ondan ibarətdir ki,öz torpaqlarının qiymətdən düşməsini görən
torpaq mülkiyyətçisi bu heyvanları sakitcə qırmaqla onlardan qurtulmağa üsrünlük
104
verir,ya da onların məskunlaşma mühitini dağıtmaqla öz torpaqlarında problemdən
azad olur.
Qədim dövrlərdə növlərin nəslinin kəsilməsi təbii proseslərin nəticəsi ola bilərdi.
Lakin,müasir dövrdə növlərin nəslinin kəsilməsi tamamilə fərqlidir. Keçmişdə baş
vermiş halları göy cisimləri ilə toqquşma,yüksək vulkanik fəallıq, tektonik layların
hərəkəti,iqlim dəyişmələri və s. kimi fiziki səbəblərlədən baş verə bilərdi. Növlərin
nəslinin kəsilməsinin cari dövrü insanlarla bağlıdır.
Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ı
Azərbaycan Respublikasının «Qırmızı Kitab»ı nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi
olan vəhşi heyvan və yabanı bitki növlərinin vəziyyəti haqqında rəsmi dövlət
sənədidir. O, Respublikanın bütün ərazisində, o cümlədən Xəzər dənizinin
(gölünün) Azərbaycan Respublikasına mənsub olan sektorunda heyvan və bitki
növlərinin vəziyyəti, yayılması və mühafizəsi tədbirləri haqqında məlumatları
özündə əks etdirir.
Mövcud «Qırmızı Kitab» 6 hissədən ibarətdir və özündə nadir və nəsli kəsilmək
təhlükəsi olan 14 məməli növü, 36 quş növü, 5 balıq növü, 13 amfibi və reptili
növü, 40 həşərat növü və 140 bitki növü haqda məlumatı əks etdirir.
Respublika "Qırmızı Kitab”ına fauna və flora növləri 2 kateqoriya üzrə daxil
edilmişdir: yoxa çıxmaq təhlükəsi olan və nadir növlər. Birinci kateqoriyaya bir
sıra mənfi amillərin təsiri nəticəsində (tələf olması və yaşadığı yerlərin
dağıdılması) sayı və arealı əhəmiyyətli dərəcədə azalan və böhran səviyyəsinə
çatan növlər daxildir. Sayı azalmağa doğru meyl edən və kiçik sahələrdə rast
gəlinənən növlər isə nadir növlərə aiddir. Az öyrənilmiş, təbiətdə sayı və ehtiyatları
haqqında lazımı məlumat olmayan, onların mühafizəsinin təşkili işində müəyyən
çətinliklər törədən heyvan və bitki növləri də nadir növlər hesab olunur.
Qanunvericiliyə əsasən Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”nın hər 10
ildən bir çap olunması nəzərdə tutulmuşdur. “Qırmızı Kitab”ın I nəşri 1989-cu ildə
həyata keçirilmiş, və bu kitabın yeni II nəşrinin aparılması zərurəti yaranmışdır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 mart 2006-cı il 1368 №-li Sərəncamı
ilə “Azərbaycan Respublikasında bioloji müxtəlifliyin qorunması və davamlı
istifadəsinə dair Milli Strategiya və Fəaliyyət Planı” təsdiq edilmiş, onun 1.1.3-cü
bəndində 2009-cu ildə “Qırmızı Kitab”ın II nəşri nəzərdə tutulmuşdur. Bu
məqsədlə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin 2006-cı il 12 aprel tarixli
189/Ü nömrəli əmri ilə elmi təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə Redaksiya
Heyəti yaradılmışdır.
Hazırda Milli Elmlər Akademiyasının müvafiq institutları ilə birgə Ekologiya
və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən “Qırmızı Kitab”ın II nəşrinin hazırlanması
istiqamətində müvaviq tədbirlər həyata keçirilir. Alimlər öyrənmişlər ki, 1600-cü
Dostları ilə paylaş: |