İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- +5% -5% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 Normal
121 atmosfe-rində sərbəst oksigen əmələ gəldikdən sonra atmosferin yuxarı qatlarında ozon sintez olunmağa başlamışdır.Kvantının kəmiyyəti ikiatomlu molekuldakı rabitəni qır-mağa kifayət edən enerji mənbəyinin təsirindən oksigen ozona çevrilmə qabiliyyə-tinə malikdir.Bir-birindən ayrılmış belə oksigen atomları olduqca fəaldır və əsas hissəsi yenidən ikiatomlu molekula,az bir hissəsi isə üçatomlu ozon molekuluna çevrilir.Oksigen molekulları kimi ozon molekulları da elektriki neytraldır,yəni elektrik yükü daşımır.Ona görə də,Yerin maqnit sahəsi ozonun atmosferdə paylanmasına təsir göstərmir.Atmosferin kosmik və Günəş şüalarının təsiri altında müxtəlif qazların ionlarının (aeroionların) yarandığı yuxarı qatı ionosfer adlanır ki,bu da praktiki olaraq ozon qatı ilə üst-üstə düşür. Böyük yüksəkliklərdə hava ktləsinin yerdəyişmə sürəti 100m/san.-yə çatdığı üçün maqnit sahəsində hərəkət edən ionlar qarışa bilər.Doğrudur,bu qarışma axında hərəkətdəki qarışma ilə müqaisədə əhəmiyyətsizdir.Yerin maqnit sahə xətlərinin qapandığı qütb zonalarında ionosferin qarışması (pozulması) bizim üçün daha əhəmiyyətlidir.Qütb zonalarında atmosferin yuxarı qatlarında ionlaşmış oksigen də daxil olmaqla ionların sayı nisbətən azdır.Lakin,qütb zonalarında ozonun miqdarının az olmasının əsas səbəbi günəş şüalanmasının intensivliyinin aşağı olmasıdır.Özü-özlüyündə ozon qatının ekranlaşdırıcı rolu qütb zonalarında bir o qədər də əhəmiyyətli deyil.Çünki,üfüq üzərində Günəşin aşağı vəziyyəti səthin intensiv UB-şüalanmasını mümkünsüz edir.Lakin,ozon qatındakı qütb ”dəliklərinin” sahəsi atmosferdə ozonun ümumi qatılığının dəyişməsinin etibarlı göstəricisidir. Ozonun atmosferdə miqdarı bir-sıra təbii səbəblərdən dəyişir.Dövri dəyişmələr günəş fəallığı tsiklləri ilə bağlıdır.Vulkanik qazların bir çox komponentləri ozonu dağıda bildiyi üçün vulkanik fəallığın artması da ozonun qatılığının azalmasına səbəb olur.Stratosferdə hava axınlarının sürətinin həddindən artıq olması ozonda- ğıdıcı maddələri sürətlə böyük sahələrə səpələyir.Bu zaman təkcə ozondağıdıcılar deyil,eyni zamanda ozonun da böyük sahədə paylanması nəticəsində ozonun qatılı- ğının pozulması da geniş sahələrdə baş verir.Lokal (kiçik) “dəliklər” (məsələn, kosmik raket buraxılmasından yaranan lokal “dəlik”) isə nisbətən qısa zaman kəsiyində qapanır.Ancaq,qütb zonalarında hava kütləsi az hərəkətli olduğu üçün, burada ozonun yox olması kompensasiya olunmur və qütb “ozon dəlikləri” olduqca dayanıqlıdır.Məhz,cənub qütbü üzərində “ozon dəliyinin” sahəsinin artması planetin ozon ekranının arzuolunmaz vəziyyətdə olmasına sübut kimi xidmət etmişdir.1985-ci ildə bir qrup ingilis alimi tərəfindən qütb ozon “dəlik”- lərinin vəziyyətinin uzunillik müşahidələrinin nəticəsini dərc etdikdən və onların böyümə tendensiyasını nümayiş etdirdikdən sonra bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə bu problemin həlli yollarının axtarışı gücləndirildi.Bu müşahidələr nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki,hətta tropik rayonlar üzərində belə,”ozon dəlikləri” yaranır 122 ki,bunlar da bəzən bir neçə saat ərzində qapanır.O da,müəyyənləşdirilmişdir ki,1980-ci ildən bu yana atmosferdə ozonun miqdarı aşağı düşür və bu düşmə sürəti təbii dəyişmə sürətindən dəfələrlə böyükdür(Şəkil.......). Ozonun özü-özünə parçalanması və onun müxtəlif atmosfer qarışıqları ilə qarşı- lıqlı təsir zamanı dağılması daim baş verir.Nəticədə ozonun sintezi ilə parçalanma- sı arasında dinamiki tarazlıq yaranır və dövri olaraq onun qatılığı orta səviyyədən 0,5...1% meyllənir. Qeyd olunduğu kimi,ozonun miqdarının təbii dəyişməsi Günəş fəallığının dəyiş- məsi və vulkan püskürmələri zamanı vulkanik qazların ixrac olunması ilə bağlı- dır.Lakin,son onilliklər ərzində ozonun miqdarının 5%-ə qədər azalması sənaye və nəqliyyat tərəfindən atmosferin çirklənməsi ilə bağlıdır.Bu prosesə bir qədər də 1981-ci ildə baş verən El-Çiçon vulkanının püskürməsi də təsir göstərmişdir.La- kin,o vaxtdan da ozonun miqdarının azalması daim davam edir.Bu müddət ərzində atmosferdə xlorun miqdarı 6 dəfə artmış və 1985-ci ildə 6min tona çatmışdır ki,bu xlorun da hamısı antropogen mənşəli olmuşdur.Ozonun dağılmasına təsir göstərən digər mənbə isə azot oksidləridir ki,onun da miqdarı artmaqda davam edir. Xlor ozonun parçalanmasının ən təhlükəli katalizatorudur.O,ozonla fəal surətdə birləşməklə xlorun monooksidini yaradır və oksigen ayrılır.Öz növbəsində,xlor monooksidi özünə ikinci oksigen atomunu birləşdirir ki,bu zaman xlor azad olu- naraq növbəti ozon molekulu ilə reaksiyaya girir.Bir xlor molekulu atmosferin yu- xarı qatlarında orta mövcudluq müddətində 100min ozon molekulunu parçalamaq qabiliyyətinə malikdir.Xlorla müqaisədə fəallığına görə ikinci ozondağıdıcı azot oksidləridir ki,onlar da bir o qədər də təhlükəli deyil.Belə ki,azot oksidinin bir mo- lekulu orta hesabla 10 ozon molekulunu dağıda bilər.Lakin,azot oksidlərinin təhlü- kəliliyi ondan ibarətdir ki,onun miqdari havada xlora nisbətən qat-qat çoxdur.Ozo- nu digər maddələr-karbon oksidləri,hidrogen,kükürd oksidləri-də dağıda bilər.La- +5% -5% 1970 1975 1980 1985 1990 1995 Normal səviyyə Ozonun miqdarının dəyişməsi Şək.......İllər üzrə atmosferdə ozonun miqdarının dəyişməsi Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|