İnsan cəmiyyətinin inkişafı təbiətlə qarşılıqlı təmasda olmadan mümkün deyil

125 
 
ABŞ-ı ozon qatında 7mln.km
2
  dəlik  yaratmışdır.Yaponiyanın yaratdığı ozon dəli-
yinin sahəsi 3mln.km
2
-dır ki,bu da Yaponiyanın özünün sahəsindən 7 dəfə böyük-
dür.Son zamanlar ABŞ-da və bir sıra Qərb ölkələrində freonsuz soyuducu aqreqat-
ların istehsalına başlanmışdır. 
    Monreal konfransının  (1990)  Londonda  (1991)  və  Kopenhagen  (1992)  yenidən 
baxılmış protokoluna  əsasən XX əsrin sonuna qədər atmosferə freonların ixracını 
50%  azaltmaq  nəzərdə  tutulmuşdu.Lakin,bu  protokolda  nəzərdə  tutulanlar  bütün 
ölkələr  tərəfindən  yerinə  yetirilsə  belə,insanları  UB-şüalanmadan  mühafizə  prob-
leminin  həll  olunması  zəruridir.Çünki,freonlar  atmosferdə100ildən  artıq  saxlanıla 
bilir.  
    Bir çox alimlər isə “ozon dəlikləri”-nin təbii mənşəli ilduğunu israr edir.Onların 
bir qismi bunu ozonosferin təbii dəyişkənliyi və Günəşin dövri aktivliyi ilə,digər-
ləri isə bu prosesləri Yerin riftogenezi və deqazasiyası ilə əlaqələndirir. 
 
                                              Turş yağışlar 
 “Turş yağışlar” terminini  ilk dəfə 1872-ci ildə ingilis mühəndisi Robert  Smit 
özünün “Hava və yağış:kimyəvi klimotologiyanın başlanğıcı” adlı kitabında 
işlətmişdir.Tərkibində kükürd və azot turşularının məhlulu olan yağıntılar təbiətə 
əhəmiyyətli dərəcədə zərər verir.Torpaq,bitki və heyvanat aləmi onun qurbanlarına 
çevrilir.  
İstənilən yeraltı yanacaq növlərini (kömür,neft və s)yandırılarkən ayrılan qazların 
tərkibində kükürd iki-oksid və azot oksidiləri olur.Yanacağın tərkibindən asılı 
olaraq onların miqdarı az və ya çox ola bilər.Yüksək kükürdlü daş kömürlər və 
mazutun yanmasından alınan qazların tərkibində kükürd oksidi daha çox 
olur.Atmosferə ixrac olunan milyon tonlarla kükürd 2-oksidi yerə düşən yağıntıları 
zəif kükürd turşularına çevirir. 
    Azot oksidləri isə yüksək temperaturlarda ( əsasən  daxiliyanma mühərriklərində 
və qazanxana qurğularında ) azotun havanın oksigeni ilə birləşməsi zamanı 
yaranır.Təəssüf ki,enerjinin alınması əksər hallarda ətraf mühitin turşuluğunun 
artması ilə müşayət olunur.Vəziyyəti çətinləşdirən məsələlərdən biri də odur 
ki,istilik elektrik stansiyalarının tüstü borularının hündürlüyü 250-300m-ə,hətta 
400m-ə çatır.Bu isə öz növbəsində atmosferə ixrac olunan tullantıların böyük 
ərazilərə yayılmasına səbəb olur. 
    Su məhlulunun turşuluğu onun tərkibindəki hidrogen ionları (H
+
) ilə 
müəyyənləşdirilir və bir litr məhlulda bu ionların qatılığı ilə C(H
+
) (mol/l və ya q/l) 
səciyyələndirilir. Su məhlulunun qələviliyi onun tərkibindəki hidrooksid ionları 
(OH
-
) ilə müəyyənləşdirilir və bir litr məhlulda bu ionların qatılığı ilə C(H
-
)  
səciyyələndirilir.Turşuluq və qələvilik qarşılıqlı əlaqəlidir:turşuluğun artması 
qələviliyin azalmasına gətirib çixrır və əksinə.Əgər,məhlulun tərkibində hidrogen 

---

126 
 
və hidrooksid ionlarının qatılığı eyni və bərabərdirsə bu zaman məhlul neytral 
olur.Belə vəziyyət kimyəvi təmiz suya xasdır. 
 
Mövzu  : 
Ətraf mühitin çirklənməsi və onım təsnifatı 
 
                             Ətraf mühitin çirklənməsi anlayışı 
 
Sözün  dar  mənasında,  çirklənmə  dedikdə,  hər-hansı  bir  mühitə  ona  xas 
olmayan  fıziki,  kimyəvı  və  bioloji  agentlərin  daxil  edilməsinə  və  yaxud  mühitdə 
bu agentlərin orta uzunillik səviyyədən yüksək olması başa düşülür.
 
Çirklənmənin  birbaşa  tətbiq  obyekti  ekotopun  əsas  komponentləridir: 
atmosfer, torpaq və su.
 
Çirklənmənin  dolayısilə  obyekti  (qurbanlari)  isə  biocenozun  tərkib 
hissələridir -bitkilər, heyvanlar və mikroorqanizmlər.
 
İstənilən fıziki agent, kimyəvi element və bioloji növ çirkləndirici ola bilər.
 
Hər-hansı  ekoloji  sistemə  ona  xas  olmayan  canlı  və  ya  cansız 
komponentlərin  daxil 
edilməsinə, 
yaxud, 
maddələr 
dövranını,  onların 
asimilyasiyasını, enerji axımını pozmaqla həmin ekoloji sistemin dağilmasına və 
ya  məhsuldarlığının  azalmasına  səbəb  olan  struktur  dəyişmələrinə  çirklənmə 
deyilir.
 
                       Ətraf mühitin çirklənməsinin təsnifatı 
    
Ətraf mühitin çirklənməsini iki qrupa bölmək olar:
 
1.
 
Hər-hansı təbii proseslər (fəlakətlər) nəticəsində (vulkan püskürməsi,zəlzələ, 
sellər və s.) baş verən təbii çirklənmə. 
2.
 
İnsan fəaliyyəti nəticəsində meydana gələn antropoqen çirklənmələr. 
Təbii  çirklənmə,  qeyd  olunduğu  kimi,  müəyyən  təbiət  təzahürləri  nəticəsində 
baş  verir  və  canlılarm  həyat  fəaliyyətinə.  mənfı  təsir  göstərə  bilir.  Lakin,  bu 
təsirlər müvəqqəti xarakter daşıyır və onların fəaliyyəti dayandıqdan sonra canlılar 
bu təsiri hiss etmir. Bundan başqa, təbii çirklənmə planetimizin kimyasında böyük 
əhımiyyət  kəsb  edir  (yağıntıların  yağmasında,  yerdə  tempe  raturun 
sabitləşməsində və s.).
 
Ətraf mühitin antropoqen çirklənmələrini aşağıdakı kimi təsnifata bölmək olar:
 
1.
 
inqredient (kimyəvi) çirklənmə 
2.
 
parametrik (fıziki) çirklənmə 
3.
 
bioloji çirklənmə 
4.
 
stasial-destruksiya (stasiya-yer, destruksiya-dağılma) çirklənməsi. 

---

127 
 
Kimyəvi  çirklənmə  dedikdə,  təbii  biogeocenozlara  xas  olmayan  kimyəvi 
element  və  birləşmələrin  təbii  mühitə  daxil  olması,  mühitin  kimyəvi  tərkibinin 
dəyişməsi və s. nəzərdə tutulur.
 
Kimyəvi  çirkləndiricilər  canlılarda  gərgin  zəhərlənmələrə,  xroniki 
xəstəliklərə  səbəb  ola  bilər,  eyni  zamanda  kansorogen,  mutagen  və  teratogen  təsir 
göstərə  bilər.  Məsələn,  ağır  metallar.  Məlumdur  ki,  cüzi  miqdarda  bəzi  ağır 
metallar  həyat  fəaliyyəti  üçün  olduqca  vacibdir.  Bunlardan  -  mis,  sink,  dəmir, 
kobalt,  molibden  və  s.  Lakin,  onların  niqdarının  normadan  artıq  olması  zəhərli 
təsir  göstərir  və  sağlamlıq  uçün  təhlükə  yaradır.  Bundan  başqa,  daha  20  metal 
mövcuddur ki, onlar orqanizmin fəaliyyəti üçün tələb olunmur. Belə metallardar ən 
təhlükəliləri - civə, qurğuşun, kadmium və arsendir.
 
Fiziki çirklənmə dedikdə, mühitin fıziki parametrlərinin (səs-küy, radiasiya 
fonu,  təbii  işıqlanma,  temperatur  rejimi,  elektromaqnit  fonu  və  s.)  dəyişməsi  ilə 
bağlı olan çirklənmələr nəzərdə tutulur.
 
Mühitin  təbii  səs  fonunun  dəyişməsi,  yəni  mühitə  əlavə  səs  mənbələrinin 
daxil  edilməsi,  səs  -  küy  çirklənməsinə  səbəb  olur.  Səs  -  küy  çirklənməsi  insan 
orqanizminə mənfı təsir göstərir. Belə ki, yorğunluğun, əqli aktivliyin zəifləməsi, 
əmək  məsuldarlığının  azalması,  ürək  -  damar  və  sinir  xəstəliklərinin  inkişafı  və  s. 
fəsadlar baş verir. Böyük şəhərlərdəki səs - küy insan ömrünü 8 - 12 il qısaldır. Səs 
- küy insan üçün fıziki narkotik rolunu oynayir.
 
Mühitin  təbii  radiasiya  fonunun  dəyişməsi  radioaktiv  çirklənmə  adlanır. 
Buna  səbəb  adətən  radioaktiv  elementlərin  mədənlərcən  çıxarılması,  AES  -  rı, 
atom  silahlarının  tətbiqi  və  s.  olur.  Bu  çirklənmə  insan  orqanizmindəki 
hüceyrələrin  zədələnməsinə,  sümük  xərçənginə,  xroniki  kəskin  şua  xəstəliklərinə 
səbəb olur.
 
Elektromaqnit  çirklənməsi  mühitin  elektromaqnit  xassələrinin  dəyişməsi 
nəticəsində  baş  verir.  Bunun  isə  əsas  mənbələri  şüni  elektromaqnit  sahələri  və 
elektrik enerjisi ötürücü xətləri və s.-dir. Bu çirklərmə insanm görmə orqanlarının 
xəstəliklərinə, 
qan 
xərçənginə, 
ürək–damar 
çatışmamazlığına  və  s.         
xəstəliklərə
 
sürətləndirici  rolunu  oynayır.  Lakin,  bu  günə  qədər  elektromaqnit 
çirklənməsinin insan orqanizminə mənfı təsirləri tam tədqiq olunmamışdır.
 
Temperatur  (termal)  çirkiənməsi  mühitin  temperaturunun  artmağı  və  ya 
aşağı  düşməsi  nəticəsində  baş  verir  ki,  buna  da  əsas  səbəb  atmosferə  isti  və  ya 
soyuq tullantıların, su obyektlərinə çirkab suların axıdılmasıdır. 
İşıqlanma çirklənməsi dedikdə bitki və heyvanların həyatında anomaliyalara 
səbəb  olan  süni  işıq  mənbələri  tərəfındən  təbii  işıqlanmanm  pozulması  başa 
düşülür. 
İnsanların  təsərrüfat  fəaliyyəti  zamanı  təbii  mühitdə  və  ya  antropogen 
substratda  kütləvı  artım  nəticəsində  hər  -  hansı  bir  bioloji  növün  qeyri  -  adi 

---