İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial müdafiənin problemləri *
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 264 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Sosial müdafiənin problemləri * İbrahim Nəzirli Sosial sığortaçılıq əsasına dayanan müasir sosial müdafiə sistemi ilk dəfə 1881‐ci ildə Otto Von Bismark tərəfindən qu‐ rulmuşdur. Ancaq nəsillər arası köməkləşmə və cəmiyyətin zəngin üzvlərinin yoxsul üzvlərinə resurs öturməsi kimi yük‐ sək ideoloji düşüncələrlə qurulan bu sistemin dizaynı əsnasın‐ da demoqrafik dəyişikliyin sistemə təsirlərinin nə dərəcədə yüksək ola biləcəyi təxmin edilə bilməmişdir. Bütün dünyada sosial müdafiə sistemlərinin mövcudluğu‐ nun səbəbi şəxslərə aktiv iş həyatlarının başa çatmasından sonra da qaneedici və müntəzəm gəlir təmin etməkdir. Bu proses aktiv şəkildə işləyənlərə çox yük gətirmədən həyata ke‐ çirilməlidir. Ancaq inkişaf etmiş qərb ölkələrində sosial müda‐ fiə sistemlərinin qurulmasının XIX əsrdə başlaması və zaman içərisində bir çox mərhələdən keçməsinə baxmayaraq, bu gün demoqrafik dəyişikliklərlə əlaqədar ciddi problemlər ortaya çıxmışdır. Dünya əhalisinin sürətlə yaşlanması sosial müdafiə sistem‐ lərinin üzərinə böyük yük gətirməkdədir. Keçən XX əsrdə hə‐ yat şərtlərinin yaxşılaşması, tibb elmindəki uğurlar və s. kimi müsbət səbəblərdən ortalama insan ömrü uzandı. Bundan baş‐ qa, xüsusi ilə inkişaf etmiş ölkələrdə, doğum nisbətlərində bö‐ yük azalmalar özünü göstərdi. Bir ölkənin demoqrafik struk‐ turunun mühafizə edilməsi üçün 19‐45 yaş arasındakı qadın‐ larda qadın başına düşən doğum sayı 2,1 olmalıdır. Fəqət Av‐ ropada bu rəqəm 1,5‐dir və ümumiyyətlə doğum nisbəti ölkə‐ lərin çoxunda azalmaqdadır. Bu proseslərin nəticəsində həm insanlar təqaüdə çıxdıqdan sonra daha uzun müddət yaşayır‐ * 20 oktyabr 2004. ‐ 265 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı lar, başqa sözlə daha çox təqaüd alırlar, həm də iş qüvvəsinə qoşulan gənclərin sayı azalır, yəni təqaüdçülərə təqaüd ödəyə biləcək işləyənlərin sayı azalır. Məsələn, BMT‐nin raportlarına görə Almaniya 30 il boyun‐ ca hər il 500000 emiqrant işçi almasa ya da doğum artım sürə‐ tini iki qat artırmasa 2050‐ci illərdə əhalisi 83 milyondan 70 milyona düşəcəyi və bu əhalinin də ortalama yaşının 50 olaca‐ ğı, beləliklə hər işçinin öz maaşının yarısını bir təqaüdçüyə ödəyərək onun “köləsinə” çevriləcəyi təxmin edilir. “The Fi‐ nancial Times” qəzetində verilən bir xəbərdə 2030‐cu ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşlı əhalinin bu günə nisbətən iki qat artacağı, sosial müdafiə sisteminə qatılması lazım olan işləyən əhalinin artımının isə 18 faizi keçməyəcəyi irəli sürü‐ lür. ABŞ‐ın gələcəkdəki xərcləri və gəlirləri arasındakı fərqin bugünkü dəyərlə təxmini miqdarı 44 trilyon dolardır. Bu bir neçə misal belə bütün dünya iqtisadiyyatının necə bir problem ilə qarşı qarşıya olduğunu göstərmək üçün kifayətdir. Bu proseslər nəticəsində başlanğıcda 7‐8 işləyənin qoşul‐ ması ilə 1 təqaüdçü maaşını maliyyələşdirəcək şəkildə qurulan sosial müdafiə sistemi yuxarıda saydığımız proseslər nəticə‐ sində hal hazırda qlobal miqyasda 4‐5 işləyənin 1 təqaüdçünü maliyyələşdirmə nöqtəsinə gəlmişdir. Hal‐hazırda istər inkişaf etmiş və istərsə də inkişaf etmək‐ də olan ölkələrin sosial müdafiə sistemləri böhran keçirmək‐ dədirlər. Əhalinin yaşlanması, səhiyyə xidmətlərinin maya də‐ yərinin artması, siyasi iqtidarların sosial müdafiə sistemlərinə yersiz müdaxilələri, iqtisadi dalğalanmalar, inflyasiya, işsizlik, qeydiyyatsız işçi çalışdırma, kimi səbəblərdən demək olar ki, hər ölkədə sosial müdafiə qurumları ciddi problemlərlə qarşı qarşıyadırlar. İnkişaf etmiş ölkələrdə sosial müdafiə sistemi‐ nin işləməsinə mane olan ən əsas faktor demoqrafik xüsusiy‐ ‐ 266 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı yətlər olduğu halda inkişaf etməkdə olan ölkələrdə aktuerya * prinsiplərinə əməl edilməməsi ön plana çıxır. Bütün ölkələr sosial müdafiə sistemlərinin qarşılaşdığı problemləri öz şərtlərinə uyğun parametrik tədbirlərlə həll et‐ məyə çalışmışdır. Alınan bu tədbirləri; təqaüdə çıxma yaşının artırılması, sosial müdafiə kəsintilərinin yüksəldilməsi, təqa‐ üdlərin real alıcılıq qabiliyyətinin aşağı salınması, vergi nis‐ bətlərinin artırılması, imtiyazlı təqaüdə çıxmalara son qoyul‐ ması, vaxtından əvvəl təqaüdə çıxma şərtlərinin çətinləşdiril‐ məsi, yüksək təqaüdlərin yüksək nisbətdə vergiləndirilməsi, qeydiyyatsız işə götürmələrin qeydiyyata alınması və gənc əhaliyə sahib ölkələrdən işçi qəbul edilməsi şəklində sırala‐ maq mümkündür. Alınan bu kimi tədbirlərə baxmayaraq sosi‐ al müdafiə sisteminin neqativ maliyyə disbalansının qapadıl‐ masının mümkün olmaması halında dövlət büdcəsindən sosi‐ al müdafiə sisteminə transfertlər həyata keçiriləcəkdir. Bu da öz növbəsində dövlətin borc alma ehtiyacı və ölkədəki vergi nisbətlərinin ümumi səviyyəsi üzərində zamanla artan təzyiq amilinə çevriləcəkdir. Sistemdə lazımi islahatların həyata keçi‐ rilməməsi halında yaranan və bir dəfə yarandıqdan sonra hən‐ dəsi olaraq böyüyən sosial müdafiə kəsirlərinin dövlət büdcə‐ sinə gətirəcəyi yük dövlətləri ən radikal tədbirləri almağa isti‐ qamətləndirəcək dərəcədə böyükdür. Yaxın keçmişdə müxtəlif ölkələrdə işləyən‐təqaüdçü balan‐ sını yenidən qurmaq məqsədi ilə islahatlar həyata keçirildi. Məsələn, Fransada dövlət sektorundan təqaüdçü olmaq üçün * Aktuerya: (Actuarial Science) Sığorta və maliyyə sahəsində bir elm qolunun adıdır. Sığortaçılıq texnologiyası ilə əlaqədar investisiya, maliyyələşdirmə və demoqrafiya mövzularında ehtimal və statistik nəzəriyyələri tətbiq edən, sığortaçılıq mövzusunda cədvəllər təşkil edən, hüquqi infrastruktura uyğun bir şəkildə tarifə və texnik əsasları müəyyənləşdirən, rezerv və dividentləri hesablayan və bunlara dair maliyyə raportlarını təsdiq edən şəxslərin fəaliyyətini əks etdirir. ‐ 267 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|