İsa Həbibbəyli akademik Şahlar Əsgərov professor Oruc İbrahimoğlu Türksevər
DEKABR. 2012. № 13 www.uluturk.info
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 DEKABR. 2012. № 13 www.uluturk.info Azərbaycan ərazilərinə nəzarəti ələ keçirməsi ilə faktiki olaraq qurulmuş olan Hürrəmilər dövlə- tinin ideya əsasları əsasən İslami yönümlü olsa da, ortodoksal İslama yox, heterodoks İslama mənsub olmaqla Abbasi sarayının rəsmi məzhəbi olan Mötəziliyyəyə qarşı idi. Bu dövlətdə şəriət qanunları dövlətin idarə olun- masında heç də mühüm rola malik deyildi / Ab- dülkahir el-Bağdadi, “Mezhepler arasındaki farklar” (El-Fark Beynel-Fırak), Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005./. Bunu isbatlayacaq kifayət qədər fakt tərəfimizdən
adlı kitabda sadalanmışdır / Ceyhun Bayramlı, “Babək və hürrəmilik” (yalanlar və gerçəklər), Bakı, Kitab Aləmi, 2011./. Bu gün ortaya daha bir məntiqi sual çıxmaqdadır: Hürrəmilər dövlə- tini tarixdə ilk Türk-müsəlman dövləti olaraq qəbul edə bilərikmi və bunun üçün əldə hansı ciddi əsaslar vardır? İlk əvvəl onu bildirək ki, tarix elmində ilk Türk-İslam dövləti olaraq Qaraxanlılar dövlə- tinin qəbul edilməsi fikri yanlışdır. Çünki bun- dan çox-çox əvvəl İslam xilafətinin təsir dairəsində olan torpaqlarda Türk sülalələrinin qurmuş olduqları dövlət qurumlarının mövcud- luğu faktı vardır. Bu sırada Azərbaycanda IX əsrin II yarısından etibarən siyasi səhnəyə çıxmış olan Sacoğulları (Sacilər) dövlətini xatır- lamaq kifayət edər. Lakin Hürrəmilər hərəkatının 816-cı ildən etibarən yenidən vüsət alaraq genişlənməsi və qarşısıalınmaz qüvvəyə çevrilməsi ilə İslam coğrafiyasında müstəqil bir dövlət qurulmuşdur ki, bu faktı isbatlayacaq dəlillərdən bəzilərini bundan əvvəl qeyd etdik. Bu dövlətin təməl prinsiplərinin Hürrəmilər hərəkatının və cərəyanının ideya prinsipləri ilə eyniyyət təşkil etməsi aydındır və heç bir şübhə doğurmur. O zaman Hürrəmilər hərəkatının ideyalarında ən ümdə yeri tutan prinsiplərin milli təşəkkül, Türk özünüdərki və İslam imanından ibarət olmasını təsdiqləyə biləcək faktları da demək lazımdır ki, Hürrəmilər dövlə- tinin təməl prinsiplərinin Türk-İslam sintezinə əsaslanması tezisinin ciddi əsaslara malik olması üzə çıxsın. 1.Hürrəmilərin milliyyətçi dünyagörüşünə sahib olmalarını təsdiqləyən faktlar çoxdur, lakin bunun ən bariz nümunəsinə İbn Vazeh Yəqubinin “Tarixi-Yəqubi” əsərində rast gəlmək mümkündür: “Sonra o, (xəlifə əl-Məmun
əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar, Bakı, “Nurlan”, 2005./. Burda söh- bət xilafət dövründə “Ərminiyyə” adlandırılan Quzey Azərbaycan torpaqlarında xəlifə Məmun dövründə hakim mötəziliyyə cərəyanının tərəf- darları ilə onlara qarşı etiraz çıxışları edən ifrat milliyyətçilərin olduqca sərt qarşıdurmasından gedir. İfrat milliyyətçi adlanan cinahın mənsub- larının məhz Hürrəmilərdən ibarət olması tarix yazarlarının qeydlərindən də aydın görün- məkdədir. Əks təqdirdə bu cinahın mənsubları Hürrəmilərdən ayrı bir qüvvə olaraq daha ətraflı və məxsusi olaraq qeyd olunardı, İbn Vazeh Yəqubi isə öz əsərində 212-ci hicri ilində (827- 828-ci illərdə) baş verən hadisələrə və Hür- rəmilərin fəaliyyətinə toxunarkən bu hadisəni qeyd edir. Deməli, Hürrəmilər məhz Azərbay- canın milliyyətçi qüvvələri idi ki, bölgəyə nəzarəti əllərinə keçirmiş, Abbasi ordularını ard- ardına məğlub etmiş, müstəqil dövlət qurmuş- dular.
Babək başda olmaqla Hürrəmilərin İslam inancına sahib olmaları və imanlı müsəlmanlar olaraq da İslam adından sui-istifadə edən xilafət sarayının zülmünə qarşı cihad etmələri ilə bağlı faktlar müxtəlif mənbə məlumatlarına istinad edilməklə “Babək və hürrəmilik: yalanlar və gerçəklər” adlı kitabımda sadalanmışdır. Hür- rəmilərin məhz heterodoks İslamın bir qolu olduqları sözügedən faktlarla öz təsdiqini tap- maqdadır. Azərbaycan tarixində bu cür Türk Ceyhun Bayramlı
35 DEKABR. 2012. № 13 www.uluturk.info milli özünüdərk məfkurəsinə əsaslanan və İs- lamın heterodoksal yönümünə uyğun prinsiplərə dayanan dövlət qurulması hadisəsinə Hür- rəmilərdən təxminən yeddi əsr sonra – Səfəvi Qızılbaş dövlətinin qurulması dönəmində də rast gəlinmişdir, bu üzdən Hürrəmilər dövlətinin ide- oloji tərəflərini dəqiq müəyyən etmək üçün onu sonrakı dövrlərlə də müqayisə etmək və paralel- lər aparmaq lazım gəlir. Azərbaycan Səfəvi Qızılbaş dövlətinin təməl prinsiplərinin özülü hələ bu dövlət qurulmamışdan əvvəl – Qızıl- başların mürşidi Şeyx Cüneydin və oğlu Şeyx Heydərin zamanında qoyulmuşdu. Şeyx Hey- dərin təliminin Hürrəmilik ideyaları ilə nə dərəcədə bağlı olub-olmadığını isə müxtəlif mənbələrdən bilmək olar. Bu mənbə məlumat- larından birini bu yazıda xatırlamaq, zənnimcə, məsələyə aydınlıq gətirməyə kömək edər. Fəzlullah ibn Ruzbehxanın fikrincə, “Şeyx Heydər öz müridlərinə Babəkin dini qayda-qa- nunlarını təbliğ edirdi” /Ziya Bünyadov, “Azər- baycan VII-IX əsrlərdə”, Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007./. Buradan belə bir nəticə hasil edə bilərik ki, Şeyx Heydər oğlu Şah İsmayılın qurduğu Səfəvi Qızılbaş dövləti öz dini-ideya məzmu- nuna görə məhz Babəkin qurmuş olduğu Hür- rəmilər dövlətinin məntiqi davamı olmaqla onun təməl prinsipləri ilə eyniyyət təşkil edirdi. Yuxarıda sadalanan tarixi mənbə məlumatları və bir sıra tarixi faktlar onu söyləməyə əsas verir ki, Babək Abbasilərin yürütdüyü siyasətə qarşı milli-azadlıq hərəkatının öndəri olmaqdan əlavə, həmçinin, bu hərəkatın nəticəsi kimi bölgədə or- taya çıxmış, Türk-İslam düşüncəsinə əsaslanan müstəqil Hürrəmilər dövlətinin də hökmdarı ol- muşdur. Mənbə müəllifləri bu dövlətin ismini o səbəbdən öz əsərlərində qeyd etməmişlər ki, iqti- darda olan işğalçı Abbasi xanədanı mənsubları bunu yazmağı qadağan etmişlər. Sonrakı yüzil- liklərin tarix yazarları isə Babəkin başçılıq etdiyi Hürrəmilər hərəkatı və Hürrəmilər dövləti barədə yazdıqları qeydlərdə özlərinə əziyyət vermədən, sadəcə olaraq özlərindən əvvəlki dövrlərin saray tarixçilərinin qərəzli məlumatlarına istinad et- məyi daha doğru hesab etmişlər. Babəkin hökmdarı olduğu Hürrəmilər dövləti barədə ilk növbədə bunları demək olar ki, bu dövlət Azərbaycan Türklərinin 816-cı ildə yenidən baş qaldıran milli-azadlıq hərəkatının məntiqi nəticəsi kimi təxminən 820-ci ildə mey- dana çıxmışdır. Azərbaycan Hürrəmilər dövlə- tinin banisi olan Babək Hürrəminin konkret ərazilərdə idarəetmə sisteminə malik olması bunu söyləməyə əsas verir. Hürrəmilər dövlətinin təməlində dayanan ideoloji prinsiplər Türklük və heterodoks İslam düşüncəsi idi, dövlət şəriət qa- nunları ilə idarə olunmurdu. Qonşuları Xəzər xaqanlığı ilə Bizans imperiyasının tənəzzül dövrünə təsadüf edən Hürrəmilər dövləti mövcud olduğu 22 il ərzində İslam dini adı altında İslama tamamilə zidd mövqe tutan və ərəb imperializmi düşüncəsi ilə işğal siyasəti yürüdən Abbasilər dövlətinin davamlı təhdid və müdaxiləsi ilə baş- başa qalmış, özünümüdafiə məqsədilə bu işğalçı dövlətlə arasıkəsilmədən müharibələr aparmalı olmuşdur. Bu müharibələr zamanı Azərbaycan Hürrəmilər dövlətinin orduları hökmdar Babəkin başçılığı altında uzun müddət nəinki vətən tor- paqlarını yadellilərin təcavüzündən qorumuş, hətta Abbasilər xilafətinin bir sıra digər əraziləri (Xorasan, İsfahan, Təbəristan və s.) üzərində nəzarəti zaman-zaman ələ keçirmişdir. Bir sıra tarixçilərimiz ilk Türk-İslam dövlətinin Volqa Bulqarlarının dövləti olması fikrini müdafiə etməkdədir. Bu fikirdə az da olsa, həqiqət payı vardır. Lakin onu nəzərə almaq lazımdır ki, Volqa Bulqarlarının dövləti yaranışında İslam inancına söykənməmişdi, son- radan İslam dinini qəbul etməklə öz təməl prin- siplərində dəyişiklik etmişdi. Babəkin qurucusu olduğu Hürrəmilər dövləti isə məhz Türklük və İslam düşüncəsi üzərində qurulmuş dövlət idi, bu baxımdan Hürrəmilər dövlətini çəkinmədən ilk Türk-müsəlman dövləti olaraq qəbul etmək mümkündür. İnanmaq olar ki, bu səmtdə aparıla- caq gələcək tədqiqatlar Hürrəmilər dövləti ilə bağlı daha qaranlıq məqamları üzə çıxarmaqla yanaşı, onun Türklük və İslam prinsipləri üzərində bərqərar olması fikrini də möhkəm- ləndirəcəkdir. Bir daha Babəkin Türk-müsəlman hökmdarı olması barədə Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|