Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

60
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
Kur’ân’ı,  tarihî  ortamından  bağımsız  sadece  harf,  kelime,  terkip  vb. 
literal ifadelerinde sıkışmış bir tefsir metodunu mu, yoksa onu nazil 
olduğu dinamik tarih içinde, doğduğu toplum ve coğrafi yapının ya-
şayan kültüründe okumayı önceleyen bir yorumlama/diyalektik yön-
temi mi tercih etmemiz noktasında, mevcut belirsizliğin çözülmesine 
katkı sunacağını düşünmekteyiz.
Aynı şekilde bu çalışmamızla, Kur’ân’ın, malî yükümlülüklerde ca-
hiliye çağının tasavvur ve teamüllerini dikkate alıp almadığının, aldıysa 
bunun hangi oranda olduğunun, neleri tashih edip dönüştürdüğünün, 
neleri ilga ve ibka ettiğinin, gerçekten ibdâ’ ve îcâd mahiyetinde hüküm-
ler bina edip etmediğinin de aydınlanmış olacağını ümit etmekteyiz. 
Çalışmada şöyle bir yöntem takip edeceğiz. Klasik kaynaklardan ve 
modern çalışmalardan cahiliye döneminde vergi sistemlerinin nasıl ol-
duğuna,  hangi  tür  vergilerin  yer  aldığına  dair  malumatı  derleyeceğiz. 
Sonra Kur’ân’daki malî yükümlülüklerin cahiliyedeki vergi kültür labo-
ratuvarındaki sistemlerle bağlantısının olup olmadığını analiz edip bir 
senteze, bir başka ifadeyle tek tek parçalardan bütüne, olgulardan ilahî 
nassa varacağız. Cahiliye Araplarında görülen vergileri genel olarak top-
rak mahsullerinden, ticarî gelirlerden ve hayvanlardan alınan vergiler, 
ilahlara ve mabetlere sunulan dinî, içtimaî vergiler, mağlubiyet netice-
sinde kabile yahut devlet tebaasından can, mal ve ırz emniyeti karşılı-
ğında alınan baş vergileri şeklinde üç ana başlık altında el alacağız.
1. TOPRAK MAHSULLERİNDEN, TİCARÎ GELİRLERDEN VE 
HAYVANLARDAN ALINAN VERGİLER
a. Haraç
İslam hukukunda haraç, lugatta kira, galle manasında olup, ıstılah-
da haracî araziden ve ihya edilen bir kısım mevât arazisinden belli ölçü-
lere göre beytülmal adına alınan, haracı mukâseme (üründen alınan) ve 
haracı muvazzaf (araziden alınan) vergiyi ifade eden bir terimdir.
4
Topraktan alınan haraç vergisi kadim devirlere kadar uzanmakta-
dır.
5
 Cahiliye döneminde “haraca” denilen toprak vergisinin alındığı, 
bu  vergiye  daha  kadim  toplumlarda  İrem  dilinde  Talmud’da  “harcâ” 
denildiği  ve  bu  kelimenin  Sasanilerde  de  toprak  gelirlerinin  vergisi 
anlamında kullanıldığını
6
 görmekteyiz. Pehlevîce’de de toprak vergisi 
4 
Ömer Nasuhi Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kâmusu, Bilmen Basım ve 
Yayınevi, İstanbul 1985, c. IV, s. 75.
5 
Ebû’l-‘Ûlâ Mardin, “Harâç”, İA, MEB, İstanbul 1987, c. V/I, s. 224.
6 
Cevad Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-‘Arab Kable’l-İslâm, Dâru’s-Sâkî, 4. Bsk., yy. 2001, c. IX, 
s. 304-305; Fars krallarının toprak gelirlerine, buğday, arpa, üzüm, yaş ve kuru hurma 
zeytin vb. toprağın ürün türüne ve gelirine göre yarım, üçte bir, dörtte bir, beşte bir ve 
onda bir gibi haraç vergisi koydukları Kubâz ve Kisrâ Ânu Şirvân’ın bu konuda bir düzen-

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
61
anlamında istimal edilmiştir.
7
 Bu vergiye “itâve” de denilmiş hatta ha-
racın itâve (urbân) ile aynı şey olduğu da ifade edilmiştir.
8
Talmud’da  da  genel  olarak  toprak  vergisi  haraç  için  “taska/taskâ” 
kelimesinin  kullanıldığı  ve  bu  kelimenin  aynı  anlamda  Farisîlerde  de 
yer aldığı
9
 görülür. Aslında bu kelimenin Fars kökenli olduğu,
10
 İbrani-
lerin bu kelimeyi Farslardan aldığı da ileri sürülmüştür. Benzer şekilde 
Hz. Ömer’in Müslüman olan iki zimmî hakkında “o ikisinden baş vergisi 
cizye almaktan vazgeç, arazilerinden task al” şeklinde Osman b. Hanîfe 
gönderdiği mektubunda yer alan ifadelerde de “task” kavramı toprak-
tan belli ölçülerde alınan haraç anlamında kullanılmıştır.
11
 Kelime ma-
nası  itibariyle  “topraktan  çıkan  şey”  anlamında  kullanılan  “harâç”ın, 
Arapça’ya aslında Akkadca veya Aramîce’den yahut Süryânîce aracılı-
ğıyla Grekçe’den geçtiğine dair görüşler de
12
 Kur’ân’da yer alan bu vergi 
sisteminin oldukça eskilere dayandığının bir göstergesi olsa gerektir.
Dolayısıyla  pek  çok  konuda  tebdil  ve  tağyiri  kolay  olmayan  malî 
ve idarî kadim nizamlara dokunmayan Kur’ân, bu vergiyi devam et-
tirmiş,  yılda  bir,  toplumun  malından  çıkarıp  verdiği  şeyi  ifade  eder 
şekilde “harç” yahut “harâç’” ıstılahları Kur’ân Arapçasında yer almış-
tır.
13
 Bakara sûresinde çekimli fiil halinde topraktan çıkarılan mah-
lemeye  gittiği  ifade  edilir.  Bkz.  Ebû  Hanîfe  Ahmed  b.  Dâvûd  ed-Dîneverî,  el-Ahbâru’t-
Tıvâl
, (Tah. Abdulmun‘im Âmır), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., yy. 1960, s. 71; 
Muhammed b. Cerîr b. Yezîd b. Kesîr b. Ğâlib el-Âmilî Ebû Ca’fer et-Taberî, Târîhu’t-Tab-
erî
, Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mülûk, Dâru’t-Türâs, 2. Bsk., Beyrut 1387, c. II, s. 150-151; Ebû 
Alî Ahmed b. Muhammed b. Ya’kûb Miskeveyh, Tecârubü’l-Ümem ve Teâkubü’l-Hümem, 
(Tah.  Ebu’l-Kâsım  İmâmî),  Sirûş,  2.  Bsk.,  Tahrân  2000,  c.  I,  s.  186-187;  Cemâlüddîn 
Ebu’l-Ferec  Abdurrahmân  b.  Alî  b.  Muhammed  el-Cevzî,  el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem 
ve’l-Mulûk
, (Tah. Muhammed Abdulkâdir Atâ-Mustafâ Abdulkadîr Atâ), Dâru’l-Kütübi’l-
İlmiyye, Beyrut 1992, c. II, s. 135.
7 
Cengiz Kallek, “Haraç”, DİA, İstanbul 1997, c. XVI, s. 71.
8 
Amr  b.  Bahr  b.  Mahbûb  el-Kinânî  el-Leysî  Ebû  Osmân  el-Câhız,  el-Hayavân,  Dâru’l-
Kütübi’l-İlmiyye, 2. Bsk., Beyrut 1424, c. VI, s. 391; Ali Bakkal, İslam Öncesi Cahiliyye 
Çağı Hukuku
, Basılmamış Doçentlik Çalışması, İsam Kütüphanesi, Fotokobi Nusha, yy. 
ty., s. 195.
9 
Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye, (Tah. 
Ahmed Abdulğafûr Attâr), Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Bsk., Beyrut 1987, c. IV, s. 1517, 
(t-s-k, mad.); Mecduddîn Ebu’s-Saâdât el-Mubârek b. Muhammed b. Muhammed b. Ab-
dilkerîm eş-Şeybânî el-Cezerî İbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, (Tah. Tâhir 
Ahmed  ez-Zâvî-Mahmûd  Muhammed  et-Tanâhî),  el-Mektebetu’l-İlmiyye,  Beyrut  1979, 
c.  III,  s.  124,  (t-s-k,  mad.);  Muhammed  b.  Mükrim  b.  ‘Alî  Ebû’l-Fadl  Cemâlüddîn  İbn 
Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, Dâru Sâdr, 3. Bsk., Beyrut 1414, c. X, s. 225, (t-s-k, mad.); Ze-
bîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XXVI, s. 87, (t-s-k, mad.); Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 304-305.
10  Cevherî, es-Sıhâh, c. IV, s. 1517, (t-s-k, mad.); İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, c. III, s. 124, (t-s-k, 
mad.); İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, c. X, s. 225, (t-s-k, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XXVI, 
s. 87, (t-s-k, mad.).
11  Cevherî, es-Sıhâh, c. IV, s. 1517, (t-s-k, mad.); İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, c. III, s. 124, (t-s-k, 
mad.); İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, c. X, s. 225, (t-s-k, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XXVI, 
s. 87, (t-s-k, mad.).
12  Kallek, “Haraç”, DİA, c. XVI, s. 71.
13  İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, c. II, s. 251, (h-r-c, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. V, s. 509, 
(h-r-c, mad.). 

---