Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University



Yüklə 3,32 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/92
tarix17.09.2017
ölçüsü3,32 Kb.
#205
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   92

62
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
sulden  vermeyi  ifade  anlamında  kullanıldığı  da  görülür.
14
  Kur’ân’da 
yer alan bu kavramların pek çok müfessir tarafından kelleye karşılık 
yahut üründen alınan vergiyi ifade ettiği de dile getirilmiştir.
15
 Haraç, 
Kur’ân nazil olmadan önce Hicaz toplumu tarafından hükümete yahut 
otorite sahiplerine ödenen malî işlerle ilgili bir kavram olarak kullanı-
lıyor ve biliniyordu. Hatta bazı müsteşrikler cahiliye Arap toplumunun 
bu  kavramı  M.  Ö.  yaklaşık  3000’li  yıllarda  Yemen’de  yaşayan  İrem-
lilerden  aldıklarını  ileri  sürmüşlerdir.
16
  Aslında  İslam  kaynaklarında 
Yemen’de Nuh’un Hâm’dan olan oğullarının, Kûtata b. Yâfis’in oğulla-
rından haraç aldığının ve bunun Âdem oğlu tarihinde bilinen ilk haraç 
olduğunun ifade edilmesi de bu iddiayı destekler niteliktedir.
17
 İslam 
geldikten sonra Hire fetholunup Halid b. Velid’in Hire’ye haraç vergisi 
koyması üzerine cahiliye dönemi Hire liderlerinden/şairlerinden Amr 
b. Abdilmesîh b. Bukeyl el-Gassânî “Kisrâ haracından, Benî Kureyzâ 
ve  Nadir  haracından  başka,  haraç  ödeyeceğiz.”
18
  şeklinde  Medine’de 
nüfuz  sahibi  Yahudilere  ve  Hire’de  büyük  bir  güç  olan  Kisrâ’ya  ha-
raç ödediklerine dair ifadeler de aynı şekilde bunu teyit etmektedir.
19
 
Benzer şekilde cahiliye şairi A’şâ’nın kasidelerinden birinde, Hire kralı 
Amr b. Hind’in krallığının genişlediğini ve Umman ile Meleh arasında 
her yerden haraç vergisi tahsil ettiğini ifade eden rivayetler de bunu 
desteklemektedir.
20
 
14  Bakara, 2/267.
15  Mü’minûn, 23/72; Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî, en-
Nüket ve’l-Uyûn
, (Tah. es-Seyyid İbn Abdilmaksûd b. Abdirrahîm), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 
Beyrut ty., c. IV, s. 63; Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr b. Ahmed 
el-Mervezî es-Sem‘ânî, Tefsîru’l-Kur’ân, (Tah. Yâsir b. İbrâhîm-Ğanîm b. Abbas b. Ğanîm), 
Dâru’l-Vatan, 1. Bsk., Riyâd-Suûdiyye 1997, c. III, s. 484; Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Amr 
b.  Ahmed  ez-Zemahşerî,  el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl,  Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,  3. 
Bsk., Beyrut 1407, c. III, s. 196; Kurtubî, Ahkâmu’l-Kur’ân, c. XII, s. 142; Kehf, 18/94.
16  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 305.
17  Ebu’l-Kâsım  Abdurrahmân  b.  Abdillâh  b.  Ahmed  es-Süheylî,  er-Ravdu’l-Ünf  fî  Şerhi’s-
Sîreti’n-Nebeviyye li-bni Hişâm
, (Tah. Ömer Abdusselâm es-Selâmî), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-
Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut 2000, c. I, s. 51.
18  Taberî,  Târîh,  c.  III,  s.  362;  Şihâbuddîn  Ebû  Abdillâh  Yâkut  b.  Abdillâh  el-Hamevî, 
Mu’cemü’l-Büldân
, Dâru Sâdr, 2. Bsk., Beyrut 1955, c. V, s. 83; Ebu’l-Kâsım Ubeydul-
lâh b. Abdillâh İbn Hurdâzebe, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Dâru Sâdr, Ofset Lîden, Beyrut 
1889, s. 128; Cevad Ali, a.g.e., c. II, s. 39; c. VIII, s. 250; c. XIV, s. 26; c. XVIII, s. 248-
249; Numan Abdilmüteâl el-Kâdî, Şi’ru’l-Futûhi’l-İslâmiyye fî Sadri’l-İslâm, Mektebetu’s-
Sekâfeti’d-Dîniyyeti, 1. Bsk., yy. 2005, s. 244.
19  Tarih  kitapları  Kisrâ  ve  Kayserlerin  cahiliye  döneminde  Arap  Yarımadasında  tayin  et-
tikleri krallardan yahut boyun eğdirdikleri meliklerden haraç/cizye ödeyeceklerine dair 
yapılan  anlaşma  rivayetleri  ile  doludur.  Bkz.  Muhammed  b.  Habîb  b.  Ümeyye  b.  Amr 
el-Hâşimî Ebû Cafer el-Bağdâdî, el-Muhabber, Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, Beyrut ty., s. 370-
371; Taberî, Târîh, c. II, s. 142; Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed İbn Haldûn, 
Dîvânu’l-Müptedâ  ve’l-Haber  fî  Târîhi’l-Arab  ve’l-Berber  ve  men  Âserehum  min  Zevî’ş-
Şeni’l-Ekber
, (Tah. Halîl, Şahâde), Dâru’l-Fikr, 2. Bsk., Beyrut 1988, c. II, s. 74; Cevad 
Ali, a.g.e., c. VI, s. 213, 216, 312.
20  O (İyâs b. Kabîse et-Tâî) çok asîl, cömert ve mükemmel idi. Umman ve Meleh arasında 
mevcut her beldede onun haracı tahsil edilirdi. Meymûn b. Kays, Dîvânu’l-A’şâ’l-Kebîr
(Şerh. Muhammed Ahmed Kâsım), el-Mektebu’l-İslâmî, 1. Bsk., Beyrut 1994, s. 85; Ce-
vad Ali, a.g.e., c. V, s. 248.


Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
63
Hz. Peygamber’e dayanan rivayetlerde de haraç ve harâç kelimeleri, 
“vergi”, “pazar vergisi”, ticarî mallardan alınan gümrük vergisi” “baş 
vergisi”,
21
 “mahsûl” ya da “hâsıla” anlamlarında kullanılmıştır.
Genel olarak tebaanın mal varlığından alınan vergileri ifade eden 
“harâç”, zamanla toprak vergisi olarak kullanılmıştır. İslam, tebdil ve 
tağyiri kolay olmayan cahiliye döneminde özellikle de Arap yarımada-
sında bilinen bu yerleşik kadim malî ve idarî nizamları devam ettirmiş, 
müslümanlar da Irak ve Şam fetihlerinde fethettikleri yerlerde tebaaya 
bu vergiyi yüklemekten geri durmamışlardır.
b. Meks (Gümrük Vergisi)
Cahiliyede  tüccarların  pazarlarda  sattıklarından  alınan  vergiye 
“meks”,  “mükûs”,  bu  vergiyi  alana  da  “mâkis”,  “mekkâs”  deniliyor-
du. Dilciler bu kelimeyi “öşr”, “‘aşşâr” (öşür toplayan)
22
 yahut “cibâye” 
kelimesinin müradifi olarak da kullanmışlardır.
23
 Câhız, meks’in ca-
hiliye döneminden İslam’a intikal eden kavramlar arasında olduğunu 
ifade  etmiştir.
24
  Cahiliye  döneminde  hırsız  ve  mahalli  suçlular  olan 
Seâlik’ten ve diğer saldırganlardan pazarın emniyetini sağlama ve dü-
zenini  koruma,  saldırı,  hırsızlık  ve  kan  dökmeye  engel  olma  amacı-
na matuf olarak
25
 kabile reisleri pazarlarda satılan mallardan vergiler 
21  Ebû  Abdillâh  Muhammed  b.  Yezîd  el-Kazvînî  İbn  Mâce,  Sünen-u  İbn  Mâce,  (Tah.  Mu-
hammed  Fuâd  Abdülbâkî),  Dâru  İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyyi,  yy.  ty.,  Esvâk,  40;  Öşür  ve 
Harâc, 22; Ömer b. Şebbe b. Abîde b. Rayta en-Nemerî Ebû Zeyd, Târihu’l-Medîne, (Tah. 
Fehîm  Muhammed  Şeltût),  Seyyid  Habîb  Mahmûd  Ahmed,  Cidde  1399,  s.  304;  Ebû 
Ahmed Hamîd b. Muhalled b. Kuteybe b. Abdillâh el-Horasânî İbn Zenceveyh, el-Emvâl
(Tah.  Şâkir  Zeyb  Feyyâz),  Merkezu’l-Melik  Faysal  li’l-Buhûsi  ve’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 
Suûd  1986,  s.  123;  Ahmed  b.  el-Huseyn  b.  Alî  b.  Mûsâ  el-Husrevcirdî  Ebû  Bekr  el-
Beyhakî, es-Sünenu’l-Kübrâ, (Tah. Muhammed Abdulkâdir Atâ), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 
3. Bsk., Beyrut-Lübnan 2003, c. IX, s. 234.
22  Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Sîde, el-Muhassas, (Tah. Halîl İbrâhîm Ceffâl), Dâru İhyâi’t-
Türâsi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut 1996, c. III, s. 433; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, c. VI, s. 
220, (m-k-s, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XVI, s. 514-515, (m-k-s, mad.); Saîd el-Efğânî, 
Esvâku’l-Arab  fi’l-Câhiliyye  ve’l-İslâm
,  Beyrut  1960,  s.  56;  Meks,  cahiliyede  reisin,  to-
prak gelirinden yahut tüccarların ticarî mallarından aldıkları vergidir. Bazıları da bunu, 
zekât olarak verilmesi farz olan mahsülün öşrü veya haracî araziden alınan haraç olarak 
yahut tüccarların taşıdığı ticarî malların öşrü olarak görmüşlerdir. (Muhammed Revvâs 
Kalacî-Hâmid Sâdık Kuneybî, Mu’cemu Luğati’l-Fukahâ, Dâru’n-Nefâis, 2. Bsk., yy. 1988, 
s. 27-28; Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl b. Saîd b. Yahyâ b. Mehrân el-Askerî, 
el-Furûku’l-Luğaviyye
, (Tah. Muhammed İbrâhîm Selîm), Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe, Kahire 
ty., s. 173) Kalacî, öşür, haraç ve zekât unsurlarının şeklen meks ile aynı gözükseler de 
aslında cevherleri itibariyle birbirlerinden farklı olduklarını meksin reisin dilediği şekilde 
tasarruf ettiği reis için alınan mal olduğunu ancak İslam’daki öşür, haraç ve zekât gibi 
vergilerinse  insanların  maslahatı  için  tayin  edilen  belli  yerlere  verilmesi  için  bir  plan 
dâhilinde alındığını ifade eder. Bkz. Kalacî, a.g.e., s. 27-28.
23  Muhammed  b.  Ahmed  b.  el-Ezherî  el-Herevî  Ebû  Mansûr,  Tehzîbu’l-Luğa,  (Tah.  Mu-
hammed Avez Mür‘ib), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyyi, 1. Bsk., Beyrut 2001, c. X, s. 54, 
(m-s-k, mad.); İbn Sîde, el-Muhassas, c. I, s. 287, 326.
24  Câhız, el-Hayavân, c. I, s. 215.
25  Muhammed Süheyl Takkûş, Târîhu’l-‘Arab Kable’l-İslâm, Dâru’n-Nefâis, 1. Bsk., Beyrut 
2009, s. 102.


Yüklə 3,32 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   92




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə