İstanbul üNİversitesi

________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 
 
21
 
 
olan Car Kutan Tapınağı (Güney Özbekistan) (Fig. 1.4), yerleşimin içinde yüksek bir 
tepeye  kurulmuştu  (Askarov-Shirinov  1994).  Kalın  duvarlarla  çevrilmiş  tapınak 
dörtgen  planlıydı  ve  dört  ana  yöne  göre  konumlanmıştı.  Girişi  güney  yönündeydi. 
Tapınağın  merkezini,  büyükçe  dikdörtgen  planlı  bir  avlu  oluştururdu  ve  çeşitli 
fonksiyona sahip mekanlar bu avlu etrafında yer alırdı. Avlunun ortasına doğru yer 
alan ana ateş altarı, dört ayaklı ve üzeri örtülü, dört bir yandan açıklığı olan çar-tak 
tipi mekanın ortasında yer alırdı. Bu mekanın doğusunda ve yanında, kutsal küllerin 
korunduğu eyvanlı  bir mekan  ile  bu mekanın iki yanında,  birer adet ikincil  mekan 
bulunuyordu.  Eyvanlı  mekanının  arkasında  da,  yine  ateş  altarlarının  olduğu 
dikdörtgen  planlı  daha  ufak  bir  avlu  ile  bu  avlunun  etrafında  çeşitli  mekanlar 
bulunurdu.  
Bronz  Çağı’ından  sonra  M.Ö.  1.  binin  ilk  yarısında  Demir  Çağı’nda  da  ateş 
tapınaklarının 
inşasına 
devam 
edilmişti. 
Özbekistan’ın 
kuzeybatısında 
Karakalpakistan’da  Harezm  bölgesinde  Taş  Kirman  Tepe  Tapınak  Kompleksi, 
muhtemelen M.Ö. 7-6. yüzyılda inşa edilmiş ve Zerdüştlükle bağlantılı ateş tapınağı 
fonksiyonu göstermişti (Helms vd. 2001: 134-136, fig. 18) . 
M.Ö. 1. binin ortalarına doğru, Orta Asya Perslerin satraplığı haline gelmiş ve 
M.Ö. 6-4 yüzyıllar arasında Perslerin hakimiyeti altında kalmıştır. Persler arasında, 
muhtemelen M.Ö. 2. binin sonları, 1. binin başlarında ortaya çıkmış olan Zerdüştlük 
inancı  hakimdi.  Arkeolojik  veriler  Persler  döneminde,  İran’da  olduğu  gibi  Orta 
Asya’da  da  ateş  tapınaklarının  inşa  edildiğini  göstermektedir.  Özbekistan’ın 
güneyinde  Kaşkaderya  Bölgesi’nden  Sangyr  Tepe  Tapınağı  Persler  döneminden 
kalmıştır (Grenet 2010: 268, fig. 2).  
Antik  Çağ’a  geldiğimizde,  Orta  Asya’da  farklı  inançlara  ait  tapınakların  inşa 
edildiğini  arkeolojik  verilerden  anlıyoruz.  Antik  Çağ  boyunca  Orta  Asya’da 
Zerdüştlüğün  yanısıra  Hellen,  Budizm,  Hinduizm  ve  Hristiyanlık  gibi  inançlar 
görüldü.  Bu  inançların  dışında,  halk üzerinde  yerel  inançlar  da son  derece etkindi. 
Pers  İmparatorluğu’nu  yıkan  Makedonyalı  Büyük  İskender’den  sonra  M.Ö.  4-3. 
yüzyılda, Orta Asya’nın hakimiyeti Seleukoslar’ın eline geçmişti. Orta Asya’da Büyük 
İskender’le  başlayan  Seleukoslar’la  gelişen  Hellenistik  kültür,  M.Ö.  3-2.  yüzyılda 
Baktriana’da  Baktria  (Belh)  merkezli  Yunan-Baktria  Devleti’yle  devam  etmişti. 
Bölgede  Seleukoslar’ın  hakimiyetine  son  veren  İran  kökenli  Partlar,  İranla  birlikte 
Orta  Asya’nın  Partia  ve  Margiana  bölgelerinde,  M.Ö.  3-M.S.  3.  yüzyıllar  arasında 
egemenlik  kurdu.  Bu  dönemde  yani  Erken  Antik  Çağ’da,  Zerdüştlük  inancıyla 
bağlantılı  ateş  tapınakları  yanında,  Hellen  inancıyla  bağlantılı  tapınaklar  da  inşa 
edildi.  
M.Ö.  2.  yüzyılın  ortasında  Orta  Asya’da,  doğudan  gelen  göçebe  Yüe-çiler  ile 
Kang-çüleri  görüyoruz.  Sonrasında  Yunan-Baktria  Devleti’ni  yıkan  Yüe-çiler,  Orta 
Asya’dan  Hindistan’a  uzanan  Kuşan  imparatorluğunu  kurarak,  M.S.  1-3  yüzyıllar 
arasında  Orta  Asya’da  özellikle  Baktriana  ve  Sogdiana’da  hakimiyet  kurdular.  Bu 
arada Sasaniler,  Partları yıkarak  M.S.  3-7.  yüzyıllarda,  başta İran  olmak  üzere  Orta 

---

________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 
 
22 
 
Asya’nın Partia ve Margiana bölgelerinde hakimiyet gösterdiler. Geç Antik Çağ Orta 
Asya’sında  Kuşanlıların  etkisiyle  1.  yüzyıldan  itibaren  Hindistan  üzerinden  Orta 
Asya’ya  Budizm  ve  Hinduizm  yayılmaya  başlamış  ve  bu  yeni  inançları  temsil  eden 
tapınaklar  inşa  edildi  (Çeşmeli  2010).  Geç  Antik  Çağ’da  Partlar,  Sasaniler  ve 
Kuşanlılar zamanında Zerdüştlük etkisiyle ateş tapınakları yaşamaya devam etti.  
Bölgede  Antik  Çağ  boyunca  ağırlıkta  olarak,  Bronz  Çağı’ından  beri 
gördüğümüz fakat daha farklı mimari şemada, merkezi planlı tapınaklar inşa edildi. 
Seleukoslar dönemi Taht-ı Sangin Oxus Tapınağı (M.Ö. 4-3. yüzyıl/ Kuzey Baktriana/ 
Güney  Tacikistan),  (Litvinskii-Pichikian  1994:  48-58)  (Fig.  2.5),  Partlar  dönemi 
Mansur  Tepe  Kuzey  ile  Kuzeybatı  Tapınakları  (M.Ö.  2.  yüzyıl/  Parthia/  Güney 
Türkmenistan)  (Košelenko-Lapšin-Novikov  2000:  86-88)  (Fig.  2.7-8)  ve  Kuşanlılar 
dönemi  Surh  Kotal  Tapınağı  (M.S.  2.  yüzyıl/  Güney  Baktriana/  Kuzey  Afganistan) 
(Schippmann 1971: 494, 496) (Fig. 2.9) ile Kurgan Tepe Tapınağı (M. S. 3-4. yüzyıl/ 
Sogdiana/  Özbekistan)  (Pugaçenkova  1987:  47-55)  (Fig.2.10)  ateş  tapınağı 
fonksiyonu gösterdi. Kuşanlılar döneminden Kuzey Baktriana bölgesi Dalverzintepe 
şehir dışı tapınağı (M.S. 1. Yüzyıl/ Güney Özbekistan) (Pugaçenkova-Rtveladze 1978: 
90-97,  fig.  60)  (Fig.  3.11),  Kara  Tepe  tapınakları  (M.S.  2.  yüzyıl/  Tirmiz/  Güney 
Özbekistan) (Staviskiy 1984: 95-135, fig. 2; Staviskiy 1987: 47- 51, fig. 1) (Fig. 3.12), 
Airtam Tapınağı (M.S. 2. yüzyıl /Güney Özbekistan), (Pugaçenkova 1991/1992: 27-
33, fig. 2) (Fig. 3.13), Uştur Mullo Tapınağı (3-4. Yüzyıl/ Güney Tacikistan) (Zeymal 
1986: 186-202, fig. 2) (Fig. 3.14) Budizm’le ilişkilidir. Yunan-Baktrianlar döneminde 
Dioskur’lara  (Fig.  2.6),  Kuşanlılar  zamanında  ise  Şiva’ya  (Fig.  3.15)  adanmış  ve 
büyütülmüş  olan  Dilbercin  Tapınağı  (M.Ö.  2.  yüzyıl  /  M.  S  3-4.  yüzyıl/  Güney 
Baktriana/  Kuzey  Afganistan)  (Kruglikova  1974:  16-48;  Kruglikova  1986)  önce 
Hellen sonra Hinduizm inancıyla bağlantılı gözükmektedir. Yukarı da bahsettiğimiz 
Taht-ı  Sangin  Oxus  Tapınağı  ise  sinkretik  özellikte  olup  bir  Yunan  ilahı  olan 
Marsyas’la bütünleşmiş yerel bir ilah olan Oxus Nehri (Amu Derya) ilahına adanmış 
bir ateş tapınağı idi.  
Bir yerleşimde bulunan bu tapınakların bazıları temenos duvarları içinde yer 
alırdı ve dıştan dörtgen planlıydı. Merkezi iç düzene sahip tapınakların ortalarında 
kutsal  sayılan  ateş  altarının  (Zerdüştlük  inancında),  heykelin  (Helen  ve  Budist 
inançlarında)  veya  stupanın  (Budist  inancında)  bulunduğu  dörtgen  planlı  naos 
(cella) kısmı yer alırdı. Naos kısmı ritüel amaçlı koridorlar ile çevriliydi. Koridorlar 
bazen  üç  taraftan  bazen  de  dört  taraftan  merkezi  naos  kısmını  çevirmekteydi. 
Merkezi  naos  kısmı,  kimi  zaman  dört  ayaklı  olabiliyordu.  Bazen  naosun  önünde 
ayaklı  ve  ayaksız  pronaos  veya  portik  bulunurdu.  Bunların  önlerinde  de  avlu  yer 
alırdı. Tapınakların bazıları teraslar şeklinde bir yamacın üzerine kuruluyordu veya 
basamaklar halinde yükseltilmiş oluyordu. 
Antik Çağ’da ağırlıkta olarak görülen merkezi planlı düzenin dışında, bir de iki 
bölümlü düzene sahip tapınaklar bulunurdu. Güney Baktriana’da (Kuzey Afganistan) 
bir  Hellen  yerleşmesi  olan  Ay  Hanım’da  günümüze  temel  kalıntıları  ulaşmış  olan 
şehir  içi  (muhtemelen  Zeus-Mithra’ya  adanmış)  (Fig.  4.16)  ve  şehir  dışı 

---