Axborotlashgan jamiyat.
Jamiyat rivojlanishining zamonaviy davri axborotlashtirish jarayoni bilan ajralib
turadi. Bugungi axborot davrida har qanday jamiyatda axborot hamisha mamlakat
taraqqiyotining ko‘zgusi, kishilarning tafakkuri va siyosiy saviyasining
shakllanishida asosiy vosita bo‘lib kelmoqda. Jahonda kechayotgan globallashuv va
integratsiya,
mamlakatimizda
olib
borilayotgan
siyosiy
modernizatsiya
jarayonlarida axborotning ahamiyati, xususan, axborot erkinligi va ochiqligi
masalasi shaxs, jamiyat va davlat hayotida tobora muhim ahamiyat kasb etib,
zamonaviy axborot tizimining shakllanganligi har qanday mamlakatning salohiyati
va taraqqiyotini belgilovchi omil bo‘lib sanalmoqda.
«Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
7
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»da axborot sohasini isloh qilish, axborot va
so‘z erkinligini ta’minlash masalasiga yuksak e’tibor bilan qaralib, mamlakatimizni
siyosiy modernizatsiya jarayonining bugungi bosqichida axborot sohasini isloh
qilish borasida ustuvor vazifalarni belgilab berib, soha qonunchiligini yanada
takomillashtirish borasida asosiy g‘oya va takliflarini bayon etishi bilan birga, ularni
hayotga tatbiq qilish mexanizmlari ham aniq va ravshan ko‘rsatib berilgani diqqatga
sazovordir. Axborot sohasini rivojlantirish, uni jahon talablari darajasiga ko‘tarish
borasida mamlakatimizda salmoqli ishlar amalga oshirilib, mamlakatimizda har
kimning fikrlash va so‘z erkinligi, axborotni olish, izlash va tarqatish huquqlari,
ommaviy
axborot
vositalarining
erkinligi
O‘zbekiston
Respublikasi
Konstitutsiyasining
tegishli
moddalari
bilan
mustahkamlanib,
ushbu
konstitutsiyaviy normalarni rivojlantirish, ommaviy axborot vositalarini yanada
demokratlashtirish va liberallashtirish, olib borilayotgan ijtimoiy-siyosiy va sotsial-
iqtisodiy islohotlarning ochiqligi va oshkoraligini ta’minlashda ularning faolligini
oshirish, media makonga ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini bevosita
joriy etishga qaratilgan:
• «Ommaviy axborot vositalari to‘g‘risida»;
• «Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»;
• «Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g‘risida»;
• «Noshirlik faoliyati to‘g‘risida», «Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»;
• «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi va boshqa jami 20 dan ortiq axborot sohasida
qonunlar, 50dan ortiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni va
qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va 300 dan
ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi.
Mustaqillik yillarida yaratilgan bunday huquqiy maydon ommaviy axborot
vositalariga o‘z vazifalarini samarali bajarish hamda o‘zgarib borayotgan ijtimoiy-
siyosiy shart-sharoitlarga, kommunikatsiya vositalarining rivojlanish darajasiga
yetishish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi
8
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni asosida axborotlashtirish — bu yuridik va
jismoniy shaxslarning axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot
resurslari, axborot texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda
sharoit yaratishning tashkiliy ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayoni
hisoblanadi.
Axborotlashgan jamiyat — bu globallashgan ijimoiy jarayon bo‘lib, uning o‘ziga
hos asosiy xususiyati shundan iboratki, ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida
faoliyatning ustuvor turi sifatida zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalari hamda
axborot almashuvining xilma-xil vositalari asosida amalga oshirilayotgan axborotni
izlash, yig‘ish, olish, tadqiq etish, uzatish hamda tarqatishdir.
Axborotlashgan jamiyat:
• bosma fondda hamda jamiyat a’zolarining ilmiy, ishlab chiqarish va boshqa
faoliyati turlarida jamlangan jamiyatning tobora kengayib borayotgan intellektual
salohiyatidan faol foydalanishni;
• ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini rivojlantirish va mehnat faoliyatini
intellektuallashtirishga qaratilgan faoliyatning ilmiy va ishlab chiqarish turlariga
axborot texnologiyalarini joriy qilishni;
• axborotlashtirish xizmati darajasini yuqoriga ko‘tarish, jamiyatning barcha
a’zolarini obyektiv va tezkor axborotga ega bo‘lish, foydalanilayotgan
ma’lumotlarning dolzarbligini ta’minlaydi.
2003-yil 11-dekabrda mamlakat Parlamenti tomonidan «Axborotlashtirish
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni yangi realliklarga muvofiq qayta
ko‘rib chiqildi va uning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonun axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari sohasini rivojlantirish uchun tayanch qonun bo‘lib,
elektron hukumat, masofadan o‘qitish, teletibbiyot, elektron tijorat kabi va yana bir
qancha yangi xizmatlarning rivojlanishiga hamda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasida ishlab chiqiladigan boshqa qonunlar uchun asos bo‘lib,
tegishli yo‘nalishlar bo‘yicha qonun hujjatlari ishlab chiqilishini belgilab,
axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati, axborot resurslari, axborot
9
texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda milliy axborot tizimini
yaratishga xizmat qilmoqda. Jumladan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari
faoliyatini axborotlashtirish maqsadida, ularni kompyuter texnikasi, lokal hisoblash
va korporativ kompyuter tarmoqlari bilan jihozlash bo‘yicha ham muayyan ishlar
qilinmoqda, 2012-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, davlat idoralarining 80 foizida lokal
hisoblash tarmoqlari yaratildi. Shuningdek, 98 foiz davlat boshqaruvi va hokimiyati
organlarida veb-saytlar yaratilib, davlat axborot resurslarining soni 186 taga
yetkazildi. Natijada aholi va xo‘jalik yurituvchi subyektlarga 378 turdagi davlat
interaktiv xizmatlari ko‘rsatilmoqda. 1999-yilda «Telekommunikatsiyalar
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilinib, unda
telekommunikatsiyalarni yaratish, faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishi sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan normalar belgilandi. Ushbu Qonun
hamda telekommunikatsiya tarmoqlarini modernizatsiyalash va rivojlantirish
bo‘yicha qabul qilingan boshqa qonun hujjatlarining ijrosini ta’minlash hamda
sohada amalga oshirilgan tizimli va bosqichma-bosqich islohotlar natijasida
respublikaning barcha viloyat markazlarida raqamli xalqaro telekommunikatsiya
stansiyalari o‘rnatildi, magistral xalqaro va viloyatlararo aloqa liniyalarida tolali-
optik kabel va raqamli radioreleyli liniyalar o‘tkazildi. Respublika hududlarida
CDMA standartida simsiz radiofoydalanish telekommunikatsiya tizimi joriy etildi.
2011-yil
30-dekabrda
«Telekommunikatsiyalar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston
Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi Qonun qabul
qilindi. Ushbu Qonun bilan fuqarolarni zamonaviy telekommunikatsiya xizmatlari
bilan to‘laqonli va sifatli ta’minlash, axborotlashtirish hamda telekommunikatsiya
tarmoqlarini yanada rivojlantirish, aloqa xizmatlari, ma’lumot uzatish va tarqatish
sohasi ravnaqiga yo‘naltirilgan yangi normalar kiritildi. Bu ham bo‘lsa o‘z ifodasini
8-moddaning o‘n yettinchi xatboshisi va Qonunga kiritilgan yangi 81-moddada
topmoqda. Tilga olingan yangi moddada davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari
hamda
mahalliy
davlat
hokimiyati
organlari
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda yuridik hamda jismoniy shaxslarga interaktiv
davlat
xizmatlari
ko‘rsatish
maqsadida
umumiy
foydalanishdagi
10
telekommunikatsiyalar tarmoqlarining samarali ishlashi va rivojlantirilishi uchun
shart-sharoitlar yaratishi bo‘yicha majburiyat belgilandi. Shunday qilib, Qonunning
yangi
normalarida
ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zaro munosabatlarga zamonaviy
telekommunikatsiya texnologiyalarini yanada ko‘proq jalb etish maqsadida ularni
yanada rivojlantirish va kengaytirish masalasi hal etilmoqda.
Rivojlangan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan davlat va jamiyat qurilishi
tizimida keng foydalanishda Internet jahon axborot tarmog‘idagi milliy segmentni
rivojlantirish zarurligi, uni tashkil etishda esa asosiy qismlaridan bo‘lgan aynan
domen nomlari va domen nomlari tizimi kabi muhim tushunchalarga ta’rif berilishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Internetdan foydalanish ko‘lamini kengaytirishdan
asosiy maqsad fuqarolar uchun zarur axborotni ularga kerak bo‘lgan vaqtda olish
imkonini berishdir. Mazkur Qonunda belgilanayotgan islohotning maqsadi
odamlarga axborot olish va undan foydalanishga bundanda to‘laqonli imkoniyat
yaratishdir.
Bugunga kelib mamlakatimizda 20ga yaqin telekommunikatsiya operatorlari
mavjud bo‘lib, ular telekommunikatsiya tizimida 28ta yo‘nalish bo‘yicha dunyoning
180ta mamlakatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqadigan xalqaro kanallari orqali o‘z
xizmatlarini ko‘rsatishmoqda.
Foydalanuvchilarning axborot-kutubxona resurslaridan foydalanishini ta’minlash,
ularning intellektual, ma’naviy-axloqiy, madaniy va ta’lim olish ehtiyojlarini
qanoatlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish hamda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari asosida axborot-kutubxona resurslaridan o‘zaro foydalanishni
ta’minlash maqsadida 2011-yil 13-aprelda «Axborot-kutubxona faoliyati
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi.
Jamiyatni axborotlashtirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini yanada
rivojlantirish maqsadida 2003–2004-yillarda «elektron» qonunlar deb ataladigan
qonunlar bloki qabul qilindi. Bular O‘zbekiston Respublikasining «Elektron raqamli
11
imzo to‘g‘risida», «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat
to‘g‘risida»gi Qonunlaridir. Qonunlarni ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro
tashkilotlar va bir qancha mamlakatlarning tajribasi ham hisobga olindi.
Ushbu qonunlarning qabul qilinishi, joylarda ularning ijrosini ta’minlanishi o‘z
navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishining shakllanishiga,
masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishiga
sabab bo‘lmoqda. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
yuqori sur’atlarda rivojlanishi, elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo,
elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining
paydo bo‘lishiga va o‘z navbatida, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning
xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishga keng yo‘l
ochib bermoqda.
Mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti uchun yangi bo‘lgan mazkur tizimlarni tez
sur’atlar bilan rivojlanishining yana bir omili bu axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, jumladan Inter-netga ulanish
tezligini mutassil ravishda o‘sib borishi (agar 2002-yili 8,5Mbit/s.ni tashkil etgan
bo‘lsa, 2012-yilga kelib, bu ko‘rsatkich 2500 Mbit/s.ga yetdi) va ulardan foydalanish
uchun qulay sharoit yaratilganligidadir.
Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, elektron tijoratni shiddat bilan
rivojlanishiga Internetdan foydalanuvchilar soni, aholining 20-25 foizini tashkil
etganda erishish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda Internetdan
foydalanuvchilar 9,1 mln.ni tashkil etgani elektron tijoratning rivojlanish
istiqbolidan dalolat beradi.
O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat
aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz elektron hujjat
aylanish tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari
12
o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga imkon yaratmoqda. Elektron hujjat
aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashuvi darajasi va sifatini oshirishga,
izlash samaradorligining o‘sishiga, katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash va
ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘oz hujjat aylanishi ulushining kamayishga
yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning
rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron
hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi.
Elektron hujjat aylanishida ularning qog‘oz hujjatlar bilan teng kuchga ega
ekanligini, ulardagi imzo, muhr va hujjatning boshqa rekvizitlarini tasdiqlash
elektron raqamli imzo orqali amalga oshirilishi mumkin.
«Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni ma’lum
shartlarga rioya qilingan holda elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va
qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta’minlab berdi. Natijada,
yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan Internet tarmog‘idan foydalangan holda
kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma’lumotlarni elektron ravishda
interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini
yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari vaqtini tejash, davlat
xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini
to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini
rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.
Shuningdek, mazkur Qonunning qabul qilinishi va ijrosi ta’minlanishi natijasida
respublikamizda 9 ta Elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari
tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006-yilda 93 tani tashkil
etgan bo‘lsa, 2012-yilga kelib, 250 000 taga yetdi. Mazkur sohadagi huquqiy bazani
yanada takomillashtirish ikki palatali professional parlament tomonidan ham
samarali tarzda davom ettirilmoqda.
Mamlakatimizda elektron to‘lovlar sohadagi ijtimoiy munosabatlar Markaziy bank
13
tomonidan qabul qilingan «Elektron to‘lovlarni amalga oshirish Nizomi» bilan
tartibga solinib kelingan bo‘lsa, 2005-yilda «Elektron to‘lovlar to‘g‘risida»gi
Qonunning qabul qilinishi bilan elektron to‘lovlar tizimini yangi bosqichga olib
chiqdi. Ushbu Qonunning qabul qilinishi o‘z navbatida, mijozlariga yangi xizmat
turlarini ko‘rsatishga huquqiy asos yaratib berdi. Bu esa o‘z navbatida,
iqtisodiyotimizga «Pay Net», «Fast Pay», «Moblis», «E-karmon» kabi elektron
to‘lovlar xizmatini ko‘rsatuvchi muassasalarning kirib kelishi, shuningdek, «SMS-
banking», «Internet-banking» kabi yangi elektron to‘lov xizmatlarini joriy qilish va
shu asosda mobil to‘lovlarning vujudga kelishi va rivojlanishiga zamin yaratdi.
Ushbu xizmatlarning qulayligi shundaki, mijozlar bular yordamida kommunal
xizmatlari, mobil aloqa va Internet xizmatlari hamda uy-ro‘zg‘or mollarini
Internetdan foydalangan holda, sotib olish va hisob-kitob qilishlari mumkin.
Ushbu Qonunlar axborotlashtirish va ma’lumotlarni uzatish sohasida hamda
avtomatlashtirilgan bank tizimida axborot muhofazasi bilan bog‘liq munosabatlarni
tartibga solish, axborot muhofazasining huquqiy asoslarini aniqlash hamda axborot
muhofazasiga qo‘yiladigan talablarni belgilashdan iboratdir. Bir so‘z bilan
aytganda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida yaratilgan samarali
huquqiy mexanizm iqtisodiyotning boshqa sohalarida bo‘lgani kabi ushbu sohaga
ham chet el investitsiyalarining kiritilishiga yo‘l ochib, axborot va
telekommunikatsiya
tarmoqlarini
rivojlantirish,
axborot
texnologiyalarini
hayotimizning barcha sohalariga keng joriy qilishga asos bo‘lmoqda.
2005-yildan boshlab O‘zbekistonda davlat organlarining Internetda rasmiy
saytlarining ochilishi tatbiq etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining
«Axborotlashtirish
sohasida
normativ-huquqiy
bazani
takomillashtirish to‘g‘risida»gi 256-sonli Qarori bilan ushbu saytlarga asosiy
talablar belgilangan bo‘lib, unda saytlarni to‘laqonli rasmiylashtirish, undan
foydalanish va yangilash maqsadida veb-saytda joylashtiriladigan zaruriy axborotlar
ro‘yxati, mazmuni va boshqa kerakli shartlarga nisbatan xalqaro standartlar aniq
14
shakllantirilgan. Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari faoliyatining oshkoraligini
ta’minlash, keng jamoatchilik va aholini O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning borishi to‘g‘risida muntazam xabardor
qilish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2006-
yil 22-sentabrda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining jamoatchilik bilan
aloqalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 203-sonli Qaror qabul
qilindi. U bilan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining axborot xizmati
to‘g‘risidagi Namunaviy nizom tasdiqlangan bo‘lib, unga muvofiq, vazirliklar,
davlat qo‘mitalari, agentliklar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi,
viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, xo‘jalik boshqaruvi organlari tarkibida
xodimlarning umumiy soni doirasida axborot xizmatlarini tashkil etish belgilangan.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish vositasida jismoniy va yuridik
shaxslar bilan tezkor o‘zaro hamkorligini ta’minlash, shuningdek, davlat va xo‘jalik
boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ko‘rsatiladigan
xizmatlardan keng foydalanilishini ta’minlash maqsadida, Vazirlar Mahkamasi
tomonidan 2007-yil 23-avgustda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat
hokimiyati organlarining axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan
holda yuridik va jismoniy shaxslar bilan o‘zaro hamkorligini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 181-sonli Qarori qabul qilinib, u
bilan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda, interaktiv
davlat xizmatlari to‘g‘risidagi nizom tasdiqlangan.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari
faoliyati samaradorligini oshirish, davlat va jamiyat qurilishi sohasida zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanishni ta’minlash
maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2012-yil 21-martda
«Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy qilish va
rivojlantirish choralari to‘g‘risida» Qaror qabul qilindi. Unda davlat organlari,
15
shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslarning axborot tizimlarini bosqichma-
bosqich integratsiya qilish asosida Milliy axborot tizimining shakllanishini
ta’minlash, davlat organlari tomonidan funksiyalarini tezkorlik bilan va sifatli
bajarilishini
amalga
oshirish
imkonini
beruvchi,
ularning
faoliyatini
avtomatlashtiradigan axborot tizimlarini yaratish, interaktiv davlat xizmatlari
sifatini yaxshilash va ularning ro‘yxatini kengaytirish, Milliy axborot tizimida
axborot xavfsizligini ta’minlash va qator boshqa vazifalarni ko‘zlab axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada joriy qilish va rivojlantirishning asosiy
vazifalari etib belgilangan.
Mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmning yaratilishi hamda joylarda
sohaga oid qonun hujjatlari ijrosini ta’minlash iste’molchilarning barcha qatlamlari
hamda jadallik bilan rivojlanib borayotgan zamonaviy kompyuter va axborot
texnologiyalari talablariga mos tushadigan, tubdan yangilangan axborot-
kommunikatsiya tarmoqlari vujudga kelishiga zamin yaratib, mamlakatimizda
axborotlashtirish jarayonlarini jadallashtirish hamda O‘zbekistonni butunjahon
axborot hamjamiyatida munosib o‘rin egallashiga xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: |