Jamiyatning axborot potensiyali.
Axborot bozori va jamiyatning axborot potensiali. Bugungi rahbar va ijrochi
o’zining ish o’rnida aniq ishlab chiqarish yoki bozor vaziyatini tahlil qilish uchun
yetarli bo’lgan axborotlarni amalda bir zumda olishi mumkin. Axborot
texnologiyalaridagi katta o’zgarishlar tufayli boshqaruv ishini tashkil qilishdagi
bunday islohotlar amalga oshirilmoqda. Axborotlar oqimlarini rasmiylashtirish,
ma’lumotlarni ishlab chiqish usullarini qo’llash, ma’lumotlar omborini taqdim etish
– bularning barchasi hozirgi vaqtda amalga oshirishning butunlay yangi aniq
usullarini o’zida jamlagan.
Bozordagi vaziyat dasturiy – texnik mahsulotlarga to’lov talabining doimiy
o’sishi uchun sharoitlar yaratdi. Har qanday firma, tashkilot hamda bankning
birinchi ehtiyoji – ishlab chiqarish xo’jalik operatsiyalarini qayd etish, hisob
ma’lumotlarini ishlab chiqish, hisobot, tizim va marketing axborotlarini
16
rasmiylashtirish, tartibga solishdan iborat bo’lib qolmoqda, bu esa texnik va dasturiy
vositalarga, murakkab avtomatlashtirilgan axborot tizimlari va texnologiyalarga
bo’lgan talabni kuchaytiradi.
Axborot – kommunikatsiya texnologiyalari axborot resurslarini shakllantirish va
ulardan foydalanish jarayonlarini tubdan o’zgartirib yuborib, quyidagilarni
ta’minlamoqda:
· katta hajmdagi axborotlami ixcham holatda saqlash;
· axborotlarni tezkor izlab topish;
· uzoq masofada joylashgan resurslarga kirish imkoniyati;
· bitta axborot tashuvchisida turli axborotlarni saqlash;
· bibliografik va to’liq matnli ma’lumotlar bazalarini umumlashtirish;
· faktografik va bibliografik axborotlarni o’zida saqlovchi ma'lumotlar
omborining paydo bo’lishi.
Axborotli jarayonlarning sanoat asosiga o’tishi axborot sohasining rivojlanishini
jadallashtirmoqda, dasturiy texnologiyalarni ishlab chiqish va tatbiq etish esa uni
biznesning
istiqbolli
turlaridan
biriga
aylantirmoqda.
Bularga
xorijiy
mamlakatlardan kompyuter texnikasi va dasturiy vositalarining yetkazib berilishi,
ichki
kompyuter
bozorining
vujudga
kelishiga
ko’maklashmoqda.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlar va texnologiyalar samaradorligining
mezonlarini shakllantirishga e’tibor berishda ham sezilarli siljishlar ro’y bermoqda.
Agar ma’muriy – buyruqbozlik tizimlari sharoitlarida asosiy e’tibor axborotlarni
mashinada ishlab chiqishning xarajatlarini aniqlashga qaratilgan bo’lsa, hozirda eng
avvalo qarorlarni tez qabul qilish, tahliliy ma’lumotlarning haqiqiy jarayonlarga
17
o’xshashligi darajasi, iqtisodiy – matematik usullar va modellardan aniq moliyaviy
ishlab chiqarish vositalar tahlili uchun foydalanish imkoniyati faollashdi.
Masalaning bunday qo’yilishi tadbirkorlik va xo’jalik yuritish amaliyotiga ilmiy
tadqiqot nuqtai nazarlarini kiritadi, yangi ilmiy asoslangan qarorlar, yondashishlar
va malakali xodimlarni talab qiladi. Bundan tashqari axborot – qolgan barcha
resurslardan samarali foydalanish va ularning isrof qilmaslikka yordam beradigan
yagona resurs sanaladi. Jamiyat rivojlanib borishi va texnologiyalarning
murakkablashishi natijasida, axborot hajmi shunchalik ko’payib ketdiki, bu larayon
boshqaruv sohasida axborotni qayta ishlash zaruriyatini yuzaga keltirdi. Boshqaruv
ierarxiyasining paydo bo’lishi, tovar – pul munosabatlarining yuzaga kelishi hamda
hisoblash mashinalarining yaratilishi boshqaruv uchun katta hajmdagi axborotlarni
qayta ishlashda yuzaga keluvchi qiyinchiliklarni yengish imkonini berdi. Bugungi
kunga kelib boshqaruv ierarxiyasining, tovar – pul munosabatlarining, hisoblash
mashinalarining rivojlanishi shu darajaga yetdiki, endilikda axborot hajmi va
murakkabligi axborot sanoatini yaratishni talab qilmoqda. Axborotlar miqdori
mamlakatda milliy, iqtisodiyot, tarmoq, tashkilotlar rivojlanishini belgilaydi.
Bundan tashqari axborot strategik resursga aylanmoqda, axborot resurslari esa uning
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu resursdan foydalanish hajmi yaqin
kelajakda davlatlarning strategik imkoniyatlarini, jumladan, mudofaa qobiliyatini
belgilab beradi deyishga asos bor. Hozirgi paytda axborot hajmining ortishi va uning
murakkablik darajasining yuksalishi axborot industriyasini barpo etishni talab
etmoqda. Axborot industriyasi mamlakatning rivojlanishini, tarmoqlar va
tashkilotlar yuksalinishini belgilab beradi.
Axborot resurslari tarkibiga quyidagilar kiradi:
· barcha axborot tashuvchilardagi oldin yaratilgan va joriy vaqtda tanlangan
birlamchi hujjatlar;
· to’liq matnli ma’lumotlar ombori;
18
· kutubxonalar, axborot markazlari, arxivlar va boshqa tashkilotlar tomonidan
yig’iladigan, chop etilgan va chop etilmagan birlamchi hujjatlar;
· yaratilgan bibliografik mahsulotlar;
· faktografik ma’lumotlar ombori;
· tahliliy mahsulotlar;
· axborot bozorida taqdim qilinayotgan xizmatlar;
· kompyuter tarmoqlari aloqalari;
· axborot tizimlarini yaratishni ta’minlab beradigan dasturiy va
telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish vositalari;
· axborot mahsulotlarini yaratuvchi, saqlovchi va foydalanuvchi tashkilotlar.
Tashkilotning axborot resurslarini shakllantirish manbalari. Har qanday tashkilot
u yoki bu tashqi muhitda faoliyat ko’rsatadi hamda ichki muhitni yuzaga keltiradi.
Ichki muhit tashkilotning tuzilmaviy bo’linmalari va u yerda ishlovchi xodimlar
orqali ularning texnologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa munosabatlarida
shakllanadi. Yuzaga kelish manbaiga bog’liq holda tashkilot doirasidagi axborot
resurslarini tashkil etuvchi ichki va tashqi axborotlar muhitlari mavjud. Ichki muhit
axboroti odatda aniq bo’lib, xo’jalikning moliyaviy holatini to’liq aks ettiradi. Uni
tahlil etish ko’pincha standart formallashgan protseduralar yordamida amalga
oshiriladi.
Tashqi muhit – tashkilotdan tashqarida bo’lgan iqtisodiy va siyosiy
sub’yektlardir. Bu tashkilotning mijozlar, vositachilar, raqobatchilar, davlat
19
organlari va hakozo bilan iqtisodiy, ijtimoiy, texnologik, siyosiy va boshqa
munosabatlarini o’z ichiga oladi. Tashqi muhitdagi axborotlar ko’pincha taxminiy,
noaniq, noto’liq, ziddiyatli, ehtimolli bo'ladi. Bu holatda ular nostandart qayta
ishlash usullarini talab etadi.
Tashkilot turli manbalardan quyidagi tashqi axborotlarni olishi mumkin:
1. Iqtisodiyotning ahvoli haqida umumiy axborot. Manbalar: axborot – tahliliy
materiallar, ixtisoslashgan ro’znomalar, jurnallar, Internet resurslari.
2. Ixtisoslashgan iqtisodiy axborot: moliyaviy bozor bo’yicha.
3. Tovarlar narxlari bo’yicha axborot. Manbalar: ixtisoslashgan jurnal va
byulletenlar, kataloglar, Internet ma’lumotlar ombori.
4. Maxsus axborot. Turli manbalar, jumladan, Internet, unda qidiruv tizimlaridan
foydalaniladi.
5. Davlat boshqarish organlari axborotlari (qonunlar, qarorlar, soliq organlari
xabarlari va hokazo).
Respublikamizda Internetda joylashgan axborot resurslaridan keng foydalanish
kundan kunga kengayib bormoqda. Ulardan foydalanishni ta’minlab beradigan
provayderlar soni va uzatuvchi kanallar tezligi ham yuksalib bormoqda. Har qanday
resurslar kabi, axborot resurslarini ham boshqarish mumkin, lekin ularni miqdoriy
va sifat jihatidan baholash metodologiyasi, ularga bo’lgan ehtiyojni oldindan
belgilash hali ishlab chiqilmagan, shunga qaramay tashkilot darajasida axborot
ehtiyojlarini o’rganish, axborot resurslarini rejalashtirish va boshqarish mumkin va
zarur. Axborot resurslarini boshqarish deganda quyidagilar tushuniladi:
20
· boshqarish funksiyasi doirasida axborotga bo’lgan ehtiyojlarni baholash;
· tashkilotning hujjat aylanishini o’rganish, uni optimallash, hujjatlar turi va
shakllarini standartlash, axborot va ma’lumotlarni to’plash;
· ma’lumotlar turlari nomunosibligini yengib o’tish;
· ma’lumotlami boshqarish tizimini yaratish.
Jahon axborot bozorlari. Jahon bozoridagi axborotni asosiy sektorlari:
1. Ishbilarmonlik axborot sektori (birja, moliyaviy, tijorat, iqtisodiy va statistik)
quyidagilarni qamrab oladi:
· birjalar, birja va moliya axboroti maxsus xizmatlari, broker kompaniyalari
beradigan qimmatbaho qog’ozlar, valyuta kurslari, hisob stavkalari va kotirovkalari,
tovarlar va kapitallar bozorlari, investitsiyalar, narx – navolar haqidagi birja va
moliyaviy axborot va hokazolarni;
· iqtisodiy va statistik axborotni – davlat xizmatlarini, shuningdek shu sohadagi
tadqiqotlar, ishlanmalar va konsalting bilan band kompaniyalar taqdim etadigan
dinamik, bashorat modellari va baholar ko’rinishidagi raqamli iqtisodiy, demografik
va ijtimoiy axborotlarni;
· maxsus axborot xizmatlari beradigan iqtisodiyot va biznes sohasidagi
yangiliklarni;
· kompaniyalar, firmalar, korporatsiyalarning asosiy faoliyat yo’nalishlari va ishlab
chiqargan mahsulotlari, narxlari, moliyaviy ahvoli, aloqalari, oldi – sotdi bitimlari
va rahbarlari haqidagi tijorat axborotini.
21
2. Fan – texnika va maxsus axborot sektori. Fundamental va amaliy fanlarning
barcha tarmoqlari, ta’lim, madaniyat va inson faoliyatining boshqa sohalaridagi
bibliografik, referativ va ma’lumotnoma axborotini, kutubxona va ixtisoslashgan
xizmat orqali boshlang’ich manbalarga bo’lishni, matnli ma’lumotlar, to’la hajmli
nusxalar, mikrofilmlar, kasb bo’yicha axborot va xo’jalik mutaxassislari uchun
maxsus ma’lumotlar olish imkoniyatini ta’minlashni qamrab oladi.
3. Iste’molchilik axborot sektori yangiliklar xizmati va matbuot axboroti,
ma'lumotnoma, adabiyotlar, qomuslar, ommaviy va qiziqarli axborotni qamrab
oladiki, ulardan bo’sh vaqtda, uy sharoitida foydalaniladi. Bu sektor shuningdek,
mahalliy yangiliklar, ob – havo, transport qatnovi jadvali va hokazolarni ham o’z
ichiga oladi.
Hozirgi paytda axborotlarni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai nazarlar
yuzaga kelgan:
· Axborot – milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari iste’mol etuvchi zaxira bo’lib,
energetika yoki foydali qazilmalar zaxiralari kabi ahamiyatga ega. Jamiyat
rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, texnika, texnologiya, madaniyat, san’at, tibbiyot
kabilarning turli masalalari haqidagi mavjud ma’lumotlar, axborot zaxiralaridan
foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora ko’proq ta’sir
ko’rsatmoqda.
· Axborot – fan va texnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan – texnika
ma’lumotlari, bilimlari yig’indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur talqinga
binoan, fan – texnika faoliyati axborot xizmati tizimining maxsuli va
“xomashyo”sidir.
· Axborot – axborot xizmati tizimlarida fan – texnika faoliyati va turli sohalarda
kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi mahsulotlar yig’indisidir, ya’ni axborot
22
zaxiralarini ishlab chiqarish va iste’mol etish faqat jamiyatning intellektual hayoti
bilan cheklanadi.
Ko’rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to’liq, axborotli jarayonlar ko’p
qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bermoqda. Chindan ham, axborotlashgan
jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda.
Yuqorida qayd qilinganidek, jamiyatni axborotlashtirishda muhim tushunchalardan
biri axborot zaxiralari tushunchasidir. Bu masala bo’yicha ko’plab asarlar e’lon
qilingan. Umumiy holda axborotlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
Dostları ilə paylaş: |